آسیب شناسی تدبر در قرآن

[صبور]

با در نظر گرفتن دو مقدمه ی فوق نتیجه می گیریم که از نظر قرآن کریم صرفاً درک مضمون و محتوا مراد نیست؛ بلکه قرآن را باید فهمید و عمل کرد. فهم قرآن به عنوان موضوع علم تفسیر شرطی لازم اما غیر کافی است؛ شرط کافی بودن آن التزام عملی به نتایج این فهم است. از این رو قرآن بر کنش و فرآیندی به نام تدبر تأکید کرده است؛ یعنی اندیشه ورزی توأم با عمل و نه صرفاً تفسیر که تنها با فهم و درک متن سر و کار دارد. گویا قرآن خود را یک کتاب کاملاً فهم پذیر و بدون تعقید می داند؛ آنگاه همگان را دعوت به تدبر در آن می کند. بهترین دلیل اثبات این مدعا فراخوان عمومی قرآن کریم به تدبر است.


بخش اول: «تدبر» در قرآن



1. 1. واژه شناسی


بن واژه ی تدبر یعنی «د-ب-ر» در مواضعی متعدد از قرآن کریم به کار رفته است. یدبر 4 بار، یتدبرون 2 بار، یدبروا 2 بار، ادبر 4 بار، مدبرات 1 بار، مدبر و مدبرین 8 بار، ادبار 1 بار، دابر 4 بار، دبر 5 بار و ادبار 13 بار و در مجموع مشتقات این بن واژه 44 بار در قرآن به کار رفته است (عبد الباقی، ماده ی دبر). اما از میان استعمال های متعدد فوق، آنچه در ارتباط با مسأله ی فهم قرآن کریم وارد شده است دو واژه ی «تدبر» و «اِدّبار» (به تشدید دال و باء) است که هر یک در 2 جای قرآن مطرح گردیده است:
الف. «أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ وَ لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ اللهِ لَوَجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً». (نساء: 82)
ب. «أَفلا یتدَبَّرونَ القرآنَ أَم علَی قلوبٍ أَقفَالها». (محمد: 24)
ج. «أَفلم یدَّبَّروا القولَ...» (مؤمنون: 68)
د. «کتابٌ أَنزلناهُ إِلیکَ مبارکٌ لَّیدَّبَّروا آیاتهِ وَ لیتذکَّرَ أُولوا الأَلباب ِ». (ص: 29)

[صبور]

در آیات الف و ب تدبر به معنی فکر کردن در عواقب امور است (طبرسی 1406 ج3: 124). واژه ی تدبیر نیز معنایی نزدیک به تدبر دارد و به معنی عاقبت اندیشی حکیمانه است (راغب 1404: 164؛ طریحی 1378: ص 8). تفاوت تدبر و تفکر نیز در این است که تفکر به معنی نظر کردن در براهین و دلائل امور می باشد اما تدبر؛ نظر کردن در عواقب و نتایج آن است (طبرسی 1406 ج 3: 124؛ طریحی 1378: 9) و در آیات جود صورت تغییر یافته ی واژه ی تدبر به شکل ابدال تاء به دال و سپس ادغام دو حرف دال در یکدیگر به کار رفته است؛ و به معنی تدبر همراه اتعاظ و عبرت گیری است (طبرسی 1406 ج8: 737 و 738). بنابراین به طور خلاصه می توان گفت که تدبر فعالیتی علمی و عملی برای درک و التزام به آثار، نتایج و پیامدهای امور است.


1. 2. بررسی آیات مرتبط با مسأله ی تدبر


1.2. 1. سوره ی نساء، آیه ی 82


«أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ و لو کانَ مِن عند غیرِ اللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً».
این آیه با پرسشی عتاب آمیز یا استفهامی تحضیضی آغاز می شود. از آنجا که غرض آیه بیان این نکته است که در قرآن کریم اختلافی وجود ندارد معلوم می شود تدبر مورد نظر فرآیندی است که با کمک آن می توان به انسجام و یکپارچگی درونی قرآن و رفع هر گونه تناقض پی برد. و باز معلوم می شود روی سخن با کسانی است که ایمانی ضعیف داشته اند و نسبت به وجود اختلاف در قرآن دچار شک و شبهه بوده اند. بررسی آیات قبل و بعد نیز نشان می دهد که فضای گفت و گو فضای ملامت مسلمانان ضعیف الایمان است؛ لذا به این وسیله آنان را توصیه به تدبر در قرآن می کند (ر. ک. المیزان 15 / 5 ). پس می توان پی برد که:

[صبور]

1. قرآن کریم با داشتن یک فهم عادی همگانی فهم پذیر است.
2. آیات قرآن کریم یکدیگر را تبیین و تفسیر می کنند.
3. قرآن کریم کتابی است که در معرض ابطال یا تحول و تکامل قرار نمی گیرد. (همان 17 و 18)
اگر با دید آسیب شناسانه نسبت به این آیه و آیات هم سیاق آن نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که در فضای این آیه و آیات هم جوار آن چند چیز به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است که می توان آن ها را عوامل باز دارنده یا موانعی برای تدبر در قرآن به حساب آورد. این امور عبارت اند از:

مخالفت با پیامبر: آیه ی مورد بحث در سیاق آیه ی «مَن یطع الرَّسولَ فقد أَطاعَ الله و مَن تولَّی فما أَرسلناکَ علیهم حفیظاً» (نساء: 80) قرار دارد که الهام بخش رابطه ی معرفت شناختی اطاعت از پیامبر و تدبر در قرآن کریم است. این آیه دلیل روشنی بر حجیت سنت پیامبر و قبول احادیث او می باشد. بنابراین کسی نمی تواند بگوید قرآن را قبول دارم اما قول و فعل پیامبر را قبول ندارم؛ زیرا بر اساس این آیه اطاعت از پیامبر عین اطاعت از خداست. ضمناً بر اساس حدیث ثقلین که در منابع معتبر فریقین آمده است اطاعت از اهل بیت پیامبر نیز در عین اطاعت از پیامبر است (تفسیر برهان). بنابراین می توان استفاده کرد که بیان پیامبر و ائمه کمکی مؤثر به تدبر در قرآن می کند.

[صبور]

نفاق: دیگر سیاق مورد توجه در آیه ی مورد بحث سیاق اشاره به مسأله ی نفاق است: «و إِنَّ منکم لمن لَّیبطِّئَنَّ...» (نساء: 72)، و (و یقولونَ طاعةٌ فإِذا برزوا مِن عندکَ بیَّت طائفةٌ غیر الَّذی تقول...» (نساء: 81) اساساً در قرآن رابطه ی معناداری بین نفاق و عدم درک حقیقت وجود دارد. تعابیری نظیر «و لکنَّ المنافقینَ لا یفقهونَ» (منافقون: 7) یا «ولکنَّ المنافقینَ لا یعلمونَ» (منافقون: 8) نیز نشان می دهد نفاق آفتی برای درک حقیقت به طور عام و برای فهم و تدبر قرآن کریم به طور خاص می باشد.

دنیاگروی و آخرت گریزی: اشتغال به امور دنیا یکی از آسیب های روان شناختی تدبر است که انسان را از وصول به حقایق باز می دارد. لذا در سیاق آیه ی مورد بحث روحیه ی دنیازدگی مورد نکوهش قرار گرفته است: «أَلم ترَ إِلی الَّذینَ قیلَ لهم کفُّوا أَیدیکم و أَقیموا الصَّلاه و آتوا الزَّکاه فلمَّا کتب علیهم القتالُ إِذا فریقٌ مَّنهم یخشونَ النَّاس کخشیةٍ اللهِ أَو أَشدَّ خشیةٍ و قالوا ربَّنا لِمَ کتبتَ علینا القتالَ... قل متاعُ الدَّنیا قلیلٌ و الآخرةُ خیر لِّمنِ اتَّقی....» (نساء: 77)

منفعت طلبی و خود محوری: از دیگر لغزش های روحی است که مانع درک حقیقت و بالتبع عدم فهم قرآن می شود و سیاق آیه ی مورد بحث به این شکل به آن اشاره کرده است: «فإِن أَصابتکم مُّصیبةٌ قالَ قد أَنعمَ الله علیَّ... و لئن أَصابکم فضلٌ مِّن الله لیقولنَّ... یا لیتنی کنتُ معهم...» (نساء: 72-73)

[صبور]

تقلید کورکورانه: از دیگر آفاتی است که می توان از آیات آمره به تدبر به آن پی برد. همین که قرآن کریم ما را دعوت به تدبر می کند خود دلیل بر آن است که نباید بدون مطالعه و اندیشه، تسلیم کسی یا فکری شد. اصل دعوت به تدبر که در این آیه مطرح شده است یک اصل مترقی قرآنی است و همین آیه ساز و کار آن را نیز ارائه کرده است. هر کس درباره ی «من عند الله» بودن قرآن کریم اندیشه کند به حقانیت کل قرآن کریم و عدم اختلاف در آن پی می برد؛ چرا که مشأ اختلاف، محدودیت و جهل است که در ذات متکلم قرآن یعنی خدای متعال راه ندارد. لذا اگر با آیاتی روبه رو می شویم که ظهور بدوی در تعارض و اختلاف دارند مثل متشابهات، منسوخات، مقیدات، مخصصات و نظایر آن ها با تدبر و نگرشی کل نگر نسبت به همه ی آیات به وحدت و انسجام درونی آنها پی می بریم.
در پایان بحث از آیه ی 82 سوره ی نساء و آیات پیرامونی آن به این نتیجه می رسیم که آسیب ها و آفت های زیر موانعی بر سر راه تدبر در قرآن کریم به شمار می روند:
1. مخالفت با سنت و سیره ی پیامبر و ائمه؛
2. نفاق؛
3. دنیا گروی و آخرت گریزی؛
4. منفعت طلبی و خود محوری؛
5. تقلید کورکورانه.

ادامه دارد....

[صبور]

1. 2. 2. سوره ی محمد آیه ی 24


«أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ أَم علی قلوبٍ أَقفالها»
پیش از آنکه به این آیه بپردازیم ذکر این نکته لازم است که در سوره ی محمد (ص) و سوره ی نساء، که بحث تدبر در قرآن کریم را مطرح کرده است، می بینیم که مسأله ی تدبر در دل آیاتی آمده که موضوع اطاعت از پیامبر، مسأله ی جهاد و موضوع نفاق را مطرح می کنند؛ به این دو سیاق نگاه کنید:
- «مَّن یطعِ الرَّسولَ فقد أَطاع الله... ویقولونَ طاعةٌ فإِذا برزوا مِن عندکَ بیَّت طآئفةٌ مِّنهم غیر الَّذی تقول... أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ...» (نساء: 80-82)
- «و منهم مَّن یستمع إِلیکَ حتَّی إَذا خرجوا مِن عندکَ قالوا للَّذینَ أُوتوا العلم ماذا قال آنفاً... طاعه و قول معروف... فلو صدقوا الله لکانَ خیراً لَّهم... أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ...» (محمد: 16-24)
ملاحظه می کنیم شباهت تأمل انگیزی بین سیاق دو سوره وجود دارد.
فضای سوره ی محمد (ص) نیز به موضوعاتی اشاره کرده که به آسیب شناسی مسأله ی تدبر در قرآن کمک شایان می کند از جمله:

ادامه دارد..