لزوم تدبر در قرآن کریم و ثمرات مترتب بر آن

[صبور]

لزوم تدبر در قرآن کریم و ثمرات مترتب بر آن

نویسنده: دکتر عباس مصلائی پور یزدی (عضو هیأت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع))

چکیده


تدبر در قرآن کریم از جمله آداب معنوی قرآن کریم است. تدبر در لغت به معنی نظر در پیامدها و عواقب کارها و تأمل در نتایج آنهاست. تدبر در قرآن کریم به معنای تفکر در آیات الهی و نصیحت پذیری از مواعظ قرآن کریم، تفکر متمرکز بر آیه به منظور دست یافتن به شناخت حقیقت بیان شده در آیه است. قرآن کریم از مردم می خواهد که نیک بیندیشند و تدبر کنند و از نگاه سطحی که جای اندیشه ی ژرف را نمی گیرد گام فراتر نهند. با عنایت به جهانی بودن دعوت پیامبر اسلام (ص) و با توجه به آیه ی 29 سوره ی ص که هدف از نزول قرآن کریم را تدبر ذکر کرده است ضرورت تدبر در قرآن کریم بر همه ی انسان ها چه مسلمان و چه غیر مسلمان فهمیده می شود. آیات قرآن مجید و احادیث صحیح به دقت و تدبر در معانی قرآن تشویق فراوان کرده، و عدم تدبر به شدت مورد ملامت و توبیخ قرار گرفته است. از آنجا که قرآن کریم کتابی است که خداوند متعال به عنوان برنامه ی زندگی برای بشر نازل نموده است، برای اثبات لزوم آشنایی با معانی و حقایق قرآن به تتبع اخبار و احادیث احتیاج نیست. قرآن کریم کتابی است که برای یک زمان خاص نازل نشده است. این کتاب آسمانی جاذبه و تازگی و اثر بخشی خود را در همه زمان ها دارد و لذا استعداد تدبر و تفکر و کشف جدید برای قرآن همیشه هست. ایمان به الهی بودن قرآن کریم، ایمان به حقانیت رسول مکرم اسلام (ص)، رفع اختلاف ظاهری آیات، بهره جستن از ذخایر بیکران و پر خیر و برکت کلام الهی، خارج شدن از ظلمت شک و تردید و نیز حیرت و سرگردانی نفاق، و رفع اختلاف و تفرقه میان مسلمانان از مهم ترین ثمرات و نتایج تدبر در قرآن کریم است.

[صبور]

مقدمه


آیات قرآن مجید و احادیث صحیح به دقت و تدبر در معانی قرآن تشویق فراوان کرده، و عدم تدبر به شدت مورد ملامت و توبیخ قرار گرفته است. تدبر در قرآن کریم از جمله آداب معنوی قرآن کریم است. به طور کلی آدابی که به قرآن کریم تعلق دارد دو نوع است: صوری و معنوی یا ظاهری و باطنی؛ و تا کسی نسبت به قرآن کریم رعایت مجموع آداب را ننماید از فیض آن بهره مند نشود. (کاشفی سبزواری، بی تا، 262)
مهم ترین آداب صوری یا ظاهری که قاری قرآن می بایستی آنها را رعایت نماید ده مورد است که عبارت اند از:
1. طهارت؛
2. جلوس به هیئت ادب و سکون رو به قبله؛
3. رعایت ترتیل؛
4. افتتاح به استعاذه و تسمیه قبل از قرائت؛
5. مراعات به جواب، و آن دو نوع است: فعلی و قولی. فعلی آن است که به وقت تلاوت آیه ی سجده، سجده کند. اما قولی، جواب بعضی آیات است بر وجهی که از شارع نقل کرده اند؛ چنانکه در عقب آیه ی «تلکَ آیاتُ اللهِ نتلوهَا علیکَ بِالحقِّ فبأَیِّ حدیثٍ بعدَ اللهِ و آیاتهِ یؤمنونَ» (جاثیه: 6) گویند: آمنت بالله، و بعد از قرائت «أَلیسَ اللهُ بأَحکمِ الحاکمینَ» (تین: 8) جواب دهند که: بلی و انا علی ذلک من الشّاهدین.
6. جهر، یعنی بلند خواندن و بر وجهی که اسماع نفس خود کند.
7. از مصحف خواندن، چه تلاوت عبادت است، و نظر در مصحف نیز از جمله عبادات است، و چون دو عبادت مقترن شوند هر آینه اجر قاری زیاده گردد.

[صبور]

8. بکا و گریه کردن وقت قرائت؛
9. تحسین قرائت و تزیین آن؛
10. سخن ناگفتن در اثنای قرائت و اشارت ناکردن و متوجه غیر ناشدن. (کاشفی سبزواری، بی تا: 262-266)
مهم ترین آداب معنوی یا باطنی که قاری قرآن می بایستی آنها را رعایت نماید نیز ده مورد است که عبارت اند از:
1. رعایت امر و نهی، چه تا قاری اوامر قرآن را مأمور نشود و از نواهی آن به کلی دور نگردد، نور فیض کلام از روزنه ی سینه به خانه ی دل او در نتابد.
2. تأمل در عظمت کلام الهی و علو شأن و ملاحظه ی الطاف بی پایان خداوند متعال با بندگان در نزول قرآن کریم از عرش عزت و جلال به درجه افهام جمعی پریشان حال؛
3. عظمت متکلم را در دل خود حاضر گردانیدن، و دانستن که این کلام بشر نیست.
4. حضور قلب و ترک حدیث نفس و نفی خواطر و چون صاحب همتان روی دل از وساوس نفسانی و هوا جس شیطانی بر تافتن و از توجه به شهود جمال قرآن صفایی تمام و ضیایی بر دوام یافتن؛
5. تدبر و تفکر در معانی قرآن کریم، چه قرائت بی تدبر اعتباری ندارد... و حقیقت تدبر آن است که تا فکر از هر آیتی یا سورتی فراخور استعداد خود بهره ای بر ندارد به آیتی یا سورتی دیگر نقل نکند.
6. تحلیه یعنی حال خود را به مفهوم هر آیه آرایشی مناسب دادن؛
7. تخلیه یعنی خالی کردن راه فکر از خس و خاشاک خیالات فاسده و موانع فهم؛
8. تأثیر یعنی دل قاری از آثار مختلف که به حسب اختلاف معانی آیات ظاهر می شود متأثر گردد.
9. توجه تام، و آن تجرد باطن باشد در وقت قرائت از ما سوای حق؛
10. ترقی و آن عبارت است از آنکه قاری بر مصاعد همت مترقی گردد، و به عون رفیع الدرجات به مدارج رفعت برآید. (کاشفی سبزواری، بی تا، 267-273

[صبور]

1. تدبر در لغت


تدبر بر وزن تفعل در اصل از ماده ی دبر به معنی پشت سر و عاقبت چیزی است. بنابراین تدبر یعنی نظر در پیامد ها و عواقب کارها و تأمل در نتایج آنهاست (راغب اصفهانی 1422: 171؛ ابن منظور 1414، ج4: 273). به گفته ی زمخشری گر چه تدبر به معنای اندیشیدن و نظر در عواقب امور است ولی بعدها در هر تأملی استعمال شده است و لذا تدبر در قرآن به معنای تأمل، تبصر و دقت در معانی آن است (1407، ج1: 540). از آنجا که تدبر مطاوعه ی تدبیر است، لذا حقیقت معنای آن، تحقق و حصول مفهوم تدبیر و اختیار آن است (مصطفوی 1360، ج3: 176). ابو هلال عسکری در بیان تفاوت میان تدبر و تفکر بر این باور است که تدبر تصرف در قلب با نظر کردن در عواقب امور است ولی تفکر تصرف در قلب با نظر کردن در دلایل امور است. (1412: 121)

[صبور]

2. تدبر در اصطلاح

میان مفسران اسلامی در تعریف اصطلاحی تدبر اختلاف نظر است. تدبر در آیات قرآن به معنای تأمل در حجت های الهی موجود در قرآن کریم و نیز دقت در شرایع الهی و به دنبال آن پند پذیری و عمل کردن به آنها (طبری 1415 ق / 1995 م، ج 23: 182)؛ تفکر در آیات الهی و نصیحت پذیری از مواعظ قرآن (طبرسی 1377، ج 3: 435)؛ غواصی کردن به مدد فکر در بحر قرآنی و بیرون آوردن جواهر حقایق و معانی از آن منقول از قشیری (کاشفی سبزواری، بی تا، 269)؛ اندیشیدن تمرکز یافته در آیه به منظور دست یافتن به شناخت حقیقت بیان شده در آن آیه (مدرسی 1419، ج1: 37)؛ تفسیری نه از روی میل و هوای نفس بلکه بر اساس انصاف و صداقت و بدون غرض (مطهری 1370: 29)؛ امری فراتر از حضور قلب (داور پناه 1375، ج1: ص9) مهم ترین اقوال ارائه شده در کتاب های تفسیری است.
تدبر در قرآن کریم به معنی تحمیل کردن آراء و افکاری اضافی بر قرآن کریم نیست، بلکه تسلیم شدن به معارف قرآنی و تأمل در معانی آیات آن و نگریستن به زندگی به میانجیگری آن ها و کوشش برای فهم حقایق طبیعی و آفاق درونی جان به وسیله ی آنهاست. (مدرسی 1419، ج1: 32 )

[صبور]

3. ضرورت تدبر در قرآن کریم

با عنایت به آیاتی همچون آیه ی 158 سوره ی اعراف (قل یا أَیُّها النَّاسُ إِنِّی رسولُ اللهِ إِلیکم جمیعاً...)، آیه ی 19 سوره ی انعام (... وَ أُحیَ إِلیَّ هذاَ القرآنُ لأُنذرکُم بهِ وَ مَن بَلَغَ...) و آیه ی آغازین سوره ی فرقان (تبارکَ الَّذی نزَّل الفرقانَ علَی عبدهِ لیکونَ للعالمینَ نذبراً ) که به روشنی بر جهانی بودن دعوت پیامبر اسلام (ص) دلالت دارد و نیز با توجه به آیه ی 29 سوره ی ص (کتابٌ أَنزلناهُ إِلیکَ مُبارکٌ لِّیدَّبَّروا آیاتهِ و لیتذکَّر أُولوا الأَلبابِ) که هدف از نزول قرآن کریم را تدبر معرفی کرده است، ضرورت تدبر در قرآن کریم فهمیده می شود. بر همه ی انسان ها چه مسلمان و چه غیر مسلمان تدبر در قرآن و فهم آن برای آشنایی با احکام، مقاصد و غایات قرآن واجب و ضروری است. (ز حیلی 1418، ج26: 127)
قرآن کریم نه تنها مؤمنان بلکه حتی مخالفان و منافقان را به تفکر و اندیشه درباره ی آیات خود فرا می خواند و گوشزد می کند که به جای جبهه گیری در برابر آن به تأمل درباره ی آیاتش بپردازند (مطهری 1370: 28). در خطاب به مخالفان قرآن کریم می گوید:
«أَفلا یتدبَّرونَ القرآن أَم علی قلوبٍ أَقفالها» (محمد: 24): آیا به آیات قرآن کریم نمی اندیشند؟ یا [مگر] بر دل هایشان قفل هایی نهاده شده است؟
گروهی از مسلمانان بر این باورند که تدبّر در قرآن کریم، جز برای کسی که بهره ای وافر از علم داشته باشد، روا نیست، این گروه دلیل خود را بعضی از روایات می دانند که در آن ها از تفسیر قرآن کریم به رأی نهی شده است.
ولی این سخن منطقی به نظر نمی رسد؛ به آن سبب که خدای متعال، در آن هنگام که بندگان خود را به تدبر در قرآن فرمان داده، و بلکه هر انسان را در هر زمان و هر سرزمینی مخاطب قرار داده، بر کتاب خود و آفریده های خویش دانا بوده است.

[صبور]

خداوند متعال در کتاب خود چنین گفته است:
«هذا بیانٌ للناس وَ هدیً وَ موعظةٌ لِّلمتقینَ» (آل عمران: 138): این [آیات] توضیحی است برای [عموم] مردم و هدایت و اندرزی است برای پرهیزکاران.
آیا ممکن است که خدا بیانی برای همه ی مردم فراهم آورد و آن گاه ایشان را از کوشش برای فهمیدن آن یعنی تدبّر در آیات قرآن کریم حکیم منع کند؟ در این صورت فایده ی آن چه می توانسته است بوده باشد؟
خطاب های قرآن کریم که در آن ها با «یا أَیُّها الَّناسَ» عموم مردم، یا با « یا أَیُّها الَّذینَ آمنوا» همه ی مؤمنان مخاطب کلام خدا واقع می شوند، برای آن است که همگان کلام خدا را بشنوند و آن را بفهمند. آیا با این حال می توان تصور کرد که تدبر در کلام خدا روا نیست؟ (مدرسی 1419ج 1: 34-35)
بر اساس آیه ی «أفلَا یتدبَّرونَ القُرآن أَم علی قلوبٍ أَقفالُها» (محمد: 24) کسی که در آیات قرآن تدبر نکند سزاوار تحقیر الهی است. (قرائتی 1383 ش، ج 10: 102)
قرآن کریم برای همه مورد درک و فهم است؛ زیرا اگر چنین نبود دستور به تدبر در آن داده نمی شد (مکارم شیرازی 1374 ج 4: 28).
هرگز روا نبود که مذمت و سرزنش نمایند «أَفلا یتدبَّرونَ القُرآن أَم علی قلوبٍ أَقفالُها» (محمد: 24) کسانی را که تدبر و تفکر در قرآن نمی نمایند. (امین 1361 ج1: 9)

[صبور]

درباره ی فضیلت تدبر در آیات قرآن کریم، احادیثی فراوان وارد گردیده است (برای نمونه ر. ک. مجلسی 1403 ق / 1983 م، ج 89: 106 [کتاب القرآن، باب فضل التدبّر فی القرآن ]) ولی در اثبات لزوم آشنایی با معانی و حقایق قرآن به تتبع اخبار و احادیث احتیاج نیست؛ زیرا قرآن کریم کتابی است که خداوند به عنوان برنامه زندگی برای بشر نازل نموده است و باید مردم در زندگی شان از آن پیروی کنند و در مسیر آخرتشان از نور و روشنایی آن بهره مند گردند و مسلم است که به این اهداف و نتایج نمی توان رسید جز از راه تدبر در قرآن کریم و تفکر در معانی آن. عقل انسانی نیز گواه و مؤید این حقیقت است. آیات و احادیثی هم که در این زمینه وارد شده است، در واقع از سنخ اوامر ارشادی می باشد که آدمی را به همان واقعیت عقلی و امر فطری هدایت و راهنمایی می کند (خویی 1401 ق / 1981 م: 30).
زهری نیز این حقیقت را از امام سجاد (علیه السلام) چنین نقل می کند که فرمود:
«آیات القرآن خزائن فکلما فتحت خزانه ینبغی لک ان تنظر ما فیها»: هر یک از آیات قرآن گنجینه و خزینه ای است که در برابر تو قرار گرفته است و هر گنجینه که به روی تو باز گردد، لازم است بر آنچه در میان آن گنجینه قرار دارد، به دقت نگاه و وارسی کنی. (کلینی 1363 ج2؛ کتاب فضل القرآن، باب فی قرائته: 609)
ناگفته نماند که نزول قرآن کریم به زبان عربی از یک سو [إِنّا أَنزلناهُ قرآناً عربیٍّا لَّعلَّکم تعقلونَ» (یوسف: 2): ما آن را قرآنی به زبان عربی [فصیح] نازل کردیم، بسا که درک کنید. ] و فرمان تدبر در آن از سوی دیگر، نشانه ی آن است که مسلمانان باید با زبان عربی آشنا شوند.

ادامه دارد...

[صبور]

4. قرآن کریم و استعداد تدبر


قرآن کریم همچون طبیعت کتابی است که برای یک زمان نازل نشده است. اگر غیر از این بود در گذشته همه ی رازهای قرآن کشف می شد و این کتاب آسمانی جاذبه و تازگی و اثر بخشی خود را از دست می داد. حال آنکه استعداد تدبر و تفکر و کشف جدید همیشه برای قرآن کریم هست و این نکته ای است که پیامبر اکرم (ص) و ائمه (علیهم السلام) آن را توضیح داده اند. (مطهری 1370: 29)
رسول مکرم اسلام (ص) با بیانات زیبای خود به مسلمانان گوشزد کرد که کتاب و سنت استعداد پایان ناپذیری برای درک معانی تازه به تازه و نو به نو دارد (مطهری 1372: 171). او درباره ی قرآن کریم فرمود: «له ظهر و بطن، فظاهره حکم و باطنه علم، ظاهره أنیق و باطنه عمیق، له تخوم و علی تخومه تخوم، لا تحصی عجائبه، و لا تبلی غرائبه، فیه مصابیح الهدی و منار الحکمه و دلیل علی المعرفه لمن عرف الصفه»: قرآن کریم ظاهری دارد و باطنی؛ ظاهر آن حکمت و فرزانگی است و باطن آن علم و دانایی؛ ظاهر آن نیکو و شگفت انگیز است و باطن آن ژرف، مرزها و ظواهری دارد که هر یک را مرزهایی است؛ عجایب آن از شماره بیرون است، و شگفتی های آن کهنه نمی شود. در آن چراغ های راهنمایی و منزلگاه های فرزانگی و دلالت بر شناخت برای کسی است که آن را بشناسد. (کلینی 1363 ج2: 599)

[صبور]

امیرالمؤمنین علی (ع) فرمود: «ان القرآن ظاهره انیق و باطنه عمیق لا تفنی عجائبه و لا تنقضی غرائبه و لا تکشف الظّلمات الّا به»: ظاهر قرآن زیباست، باطن آن ژرف و ناپیداست. عجایب آن سپری نگردد، غرایب آن به پایان نرسد و تاریک ها جز به آن زدوده نشود (نهج البلاغه 1370 خ 18: 20).
فضیل بن یسار از امام باقر (ع) روایت کرده است که «[القرآن] یجری کما تجری الشمس و القمر» (صفار 1362 ش / 1404 ق: 223) مثل قرآن، مثل خورشید و ماه است و همانند آن دو همیشه در جریان است.
عیون اخبار الرضا (ابن بابویه، 1404 ج1: 93)از قول امام رضا (ع) نقل کرده است که «إن رجلاً سأل أبا عبدالله (ع): ما بال القرآن لا یزداد عند النشر و الدراسه إلا غضاضه؟ فقال: لأن الله لم ینزله لزمان دون زمان، و لا لناس دون ناس، فهو فی کل زمان جدید، و عند کل قوم غض إلی یوم القیامه»: مردی از امام صادق (ع) پرسید: «چرا قرآن هر چه بیشتر خوانده و پراکنده شود بر شادابی و زیبایی آن افزوده می شود؟ » و امام ابو عبدالله (ع) در پاسخ او فرمود: «بدان جهت که خدا آن را برای زمانی جز زمان های دیگر و برای مردمی جز مردمان دیگر نازل نکرده است، و از همین رو در هر زمان تازه است و برای هر گروهی تا روز قیامت شاداب و نشاط افزاست».