آسیب شناسی تدبر در قرآن

[صبور]

آسیب شناسی تدبر در قرآن

نویسنده: دکتر عباس تقویان (عضو هیأت علمی گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع))

چکیده


در قرآن کریم تأکیدی زیاد بر تدبر و فهم قرآن کریم به چشم می خورد. (ر. ک. نساء: 82، محمد: 24، مؤمنون: 68 و ص: 29) این تأکید و توجه عمدتاً با توبیخ و تندی نسبت به ترک تدبر است؛ به گونه ای که به خوبی می توان پی برد که قرآن کریم تدبر در آیات را وظیفه ای همگانی می داند و ترک آن را به شدت نکوهش می کند. لحن هشدار دهنده و پر عتاب آیاتی که مردم را دعوت به تدبر در قرآن می کند نشان می دهد تدبر در قرآن مفهومی پیچیده و درک ناپذیر نیست که بتوان صعوبت فهم یا دشواری عمل به آن را بهانه ی ترک آن قرار داد. با این فرض که تدبر را تکلیفی عمومی و خطابی همگانی بدانیم، بالضروره باید بپذیریم که تدبر مورد نظر قرآن ناظر به سطحی از فهم و درک است که میسور همگان و فاقد ابهام، پیچیدگی و احتمالات شبهه زایی است که در علم تفسیر دیده می شود. حال برای این سطح از درک چه موانع و آفاتی وجود دارد و اساساً دیدگاه آسیب شناسی قرآن کریم درباره ی تدبر مورد نظر چیست؟ در این جستار تلاش خواهیم کرد به این پرسش پاسخ دهیم.

[صبور]

روش تحقیق


در این مقاله دو روش به کار گرفته شده است. در بخش نخست مقاله، موضوع آسیب شناسی تدبر در قرآن به صورت ساختاری و معنا شناسانه بررسی شده است و در بخش واپسین، مسأله ی تفسیر به رأی به لحاظ اهمیت فوق العاده در بحث آسیب شناسی تدبر در قرآن کریم به صورت مستقل و به روش درایی مورد ارزیابی قرار گرفته است. در بخش نخست برای بازپژوهی و بررسی آسیب شناختی مسأله ی «تدبر در قرآن» به سراغ خود قرآن می رویم و با استفاده از کلید واژه های لفظی و مفهومی مرتبط با واژه ی«تدبر» که از آیات مربوط و سیاق های همجوار و همنشین آن به دست آورده ایم از منظر آسیب شناختی به ارزیابی خواهیم پرداخت. پیشاپیش تأکید می کنیم که در این روش ممکن است برخی از واژه ها به نظر کم ارتباط یا حتی بی ارتباط با بحث جلوه کند اما با تبیین و توضیح ارتباط شبکه ای موجود بین اجزای معرفت شناختی قرآن این رابطه بهتر فهم خواهد شد. در بخش دوم به تبیین ابعاد مسأله ی تفسیر به رأی با تکیه بر اخبار و روایات وارده در متون روایی فریقین خواهیم پرداخت و با روش نقد محتوایی متون روایی، تلاش خواهیم کرد این آفت هولناک را که بر سر راه مفسران قرآن قرار دارد مورد واکاوی قرار دهیم.

[صبور]

درآمد


شناخت آفت ها و موانع تدبر ما را در به کارگیری روش های مناسب فهم قرآن و بازشناسی مجاری انحراف و در نتیجه استواری در حوزه ی فهم قرآن بسیار کمک می کند. این نکته ی مهم را در بیان امیرالمؤمنین (ع) ملاحظه می کنیم که فرمود: «و اعلموا انّکم لن تعرفوا الرّشد حتی تعرفوا الّذی ترکه و لن تأخذوا بمیثاق الکتاب حتی تعرفوا الّذی نقضه و لن تمسکوا به حتی تعرفوا الّذی نبذه» (رضی 1379: 270) ملاحظه می کنیم که حضرت، آسیب شناسی معرفت را در همه ی حوزه ها از جمله حوزه ی قرآن شناسی مطرح می کند.
با دقت نظر در آیات قرآن معلوم می شود که تدبر غیر از تفسیر اصطلاحی است. مهم ترین تفاوت های این دو عبارت اند از:
الف. تدبر امری همگانی و تفسیر علمی تخصصی است.
ب. در تدبر فکر و دل هر دو شرکت دارند اما تفسیر امری است صرفاً فکری که لزوماً باامر قلبی همراه نیست.
دلیل اینکه قرآن تأکید ویژه بر تدبر دارد این است که قرآن در درجه ی اول خود را کتاب اخلاق، تربیت، تزکیه، ایمان و هدایت می داند. همین جنبه ی بیدارگری و انسان سازی است که معرفت درجه ی اول آن به شمار می رود و سایر ابعاد از جمله تاریخ، جامعه شناسی، سیاست، اقتصاد، علوم طبیعی و تجربی و... همه در ربط با مسأله ی انسان سازی مطرح می شود و معرفت های درجه ی دو به حساب می آید. از سوی دیگر قرآن صرفاً کتابی نظری و علمی نیست؛ بلکه هدف آن ایجاد علم و باور قلبی و دگرگونی در روح و شخصیت انسان ها و در نتیجه عمل صالح است.

[صبور]

با در نظر گرفتن دو مقدمه ی فوق نتیجه می گیریم که از نظر قرآن کریم صرفاً درک مضمون و محتوا مراد نیست؛ بلکه قرآن را باید فهمید و عمل کرد. فهم قرآن به عنوان موضوع علم تفسیر شرطی لازم اما غیر کافی است؛ شرط کافی بودن آن التزام عملی به نتایج این فهم است. از این رو قرآن بر کنش و فرآیندی به نام تدبر تأکید کرده است؛ یعنی اندیشه ورزی توأم با عمل و نه صرفاً تفسیر که تنها با فهم و درک متن سر و کار دارد. گویا قرآن خود را یک کتاب کاملاً فهم پذیر و بدون تعقید می داند؛ آنگاه همگان را دعوت به تدبر در آن می کند. بهترین دلیل اثبات این مدعا فراخوان عمومی قرآن کریم به تدبر است.


بخش اول: «تدبر» در قرآن



1. 1. واژه شناسی


بن واژه ی تدبر یعنی «د-ب-ر» در مواضعی متعدد از قرآن کریم به کار رفته است. یدبر 4 بار، یتدبرون 2 بار، یدبروا 2 بار، ادبر 4 بار، مدبرات 1 بار، مدبر و مدبرین 8 بار، ادبار 1 بار، دابر 4 بار، دبر 5 بار و ادبار 13 بار و در مجموع مشتقات این بن واژه 44 بار در قرآن به کار رفته است (عبد الباقی، ماده ی دبر). اما از میان استعمال های متعدد فوق، آنچه در ارتباط با مسأله ی فهم قرآن کریم وارد شده است دو واژه ی «تدبر» و «اِدّبار» (به تشدید دال و باء) است که هر یک در 2 جای قرآن مطرح گردیده است:
الف. «أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ وَ لَو کانَ مِن عِندِ غَیرِ اللهِ لَوَجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً». (نساء: 82)
ب. «أَفلا یتدَبَّرونَ القرآنَ أَم علَی قلوبٍ أَقفَالها». (محمد: 24)
ج. «أَفلم یدَّبَّروا القولَ...» (مؤمنون: 68)
د. «کتابٌ أَنزلناهُ إِلیکَ مبارکٌ لَّیدَّبَّروا آیاتهِ وَ لیتذکَّرَ أُولوا الأَلباب ِ». (ص: 29)

[صبور]

در آیات الف و ب تدبر به معنی فکر کردن در عواقب امور است (طبرسی 1406 ج3: 124). واژه ی تدبیر نیز معنایی نزدیک به تدبر دارد و به معنی عاقبت اندیشی حکیمانه است (راغب 1404: 164؛ طریحی 1378: ص 8). تفاوت تدبر و تفکر نیز در این است که تفکر به معنی نظر کردن در براهین و دلائل امور می باشد اما تدبر؛ نظر کردن در عواقب و نتایج آن است (طبرسی 1406 ج 3: 124؛ طریحی 1378: 9) و در آیات جود صورت تغییر یافته ی واژه ی تدبر به شکل ابدال تاء به دال و سپس ادغام دو حرف دال در یکدیگر به کار رفته است؛ و به معنی تدبر همراه اتعاظ و عبرت گیری است (طبرسی 1406 ج8: 737 و 738). بنابراین به طور خلاصه می توان گفت که تدبر فعالیتی علمی و عملی برای درک و التزام به آثار، نتایج و پیامدهای امور است.


1. 2. بررسی آیات مرتبط با مسأله ی تدبر


1.2. 1. سوره ی نساء، آیه ی 82


«أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ و لو کانَ مِن عند غیرِ اللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً».
این آیه با پرسشی عتاب آمیز یا استفهامی تحضیضی آغاز می شود. از آنجا که غرض آیه بیان این نکته است که در قرآن کریم اختلافی وجود ندارد معلوم می شود تدبر مورد نظر فرآیندی است که با کمک آن می توان به انسجام و یکپارچگی درونی قرآن و رفع هر گونه تناقض پی برد. و باز معلوم می شود روی سخن با کسانی است که ایمانی ضعیف داشته اند و نسبت به وجود اختلاف در قرآن دچار شک و شبهه بوده اند. بررسی آیات قبل و بعد نیز نشان می دهد که فضای گفت و گو فضای ملامت مسلمانان ضعیف الایمان است؛ لذا به این وسیله آنان را توصیه به تدبر در قرآن می کند (ر. ک. المیزان 15 / 5 ). پس می توان پی برد که:

[صبور]

1. قرآن کریم با داشتن یک فهم عادی همگانی فهم پذیر است.
2. آیات قرآن کریم یکدیگر را تبیین و تفسیر می کنند.
3. قرآن کریم کتابی است که در معرض ابطال یا تحول و تکامل قرار نمی گیرد. (همان 17 و 18)
اگر با دید آسیب شناسانه نسبت به این آیه و آیات هم سیاق آن نگاه کنیم متوجه خواهیم شد که در فضای این آیه و آیات هم جوار آن چند چیز به شدت مورد نکوهش قرار گرفته است که می توان آن ها را عوامل باز دارنده یا موانعی برای تدبر در قرآن به حساب آورد. این امور عبارت اند از:

مخالفت با پیامبر: آیه ی مورد بحث در سیاق آیه ی «مَن یطع الرَّسولَ فقد أَطاعَ الله و مَن تولَّی فما أَرسلناکَ علیهم حفیظاً» (نساء: 80) قرار دارد که الهام بخش رابطه ی معرفت شناختی اطاعت از پیامبر و تدبر در قرآن کریم است. این آیه دلیل روشنی بر حجیت سنت پیامبر و قبول احادیث او می باشد. بنابراین کسی نمی تواند بگوید قرآن را قبول دارم اما قول و فعل پیامبر را قبول ندارم؛ زیرا بر اساس این آیه اطاعت از پیامبر عین اطاعت از خداست. ضمناً بر اساس حدیث ثقلین که در منابع معتبر فریقین آمده است اطاعت از اهل بیت پیامبر نیز در عین اطاعت از پیامبر است (تفسیر برهان). بنابراین می توان استفاده کرد که بیان پیامبر و ائمه کمکی مؤثر به تدبر در قرآن می کند.

[صبور]

نفاق: دیگر سیاق مورد توجه در آیه ی مورد بحث سیاق اشاره به مسأله ی نفاق است: «و إِنَّ منکم لمن لَّیبطِّئَنَّ...» (نساء: 72)، و (و یقولونَ طاعةٌ فإِذا برزوا مِن عندکَ بیَّت طائفةٌ غیر الَّذی تقول...» (نساء: 81) اساساً در قرآن رابطه ی معناداری بین نفاق و عدم درک حقیقت وجود دارد. تعابیری نظیر «و لکنَّ المنافقینَ لا یفقهونَ» (منافقون: 7) یا «ولکنَّ المنافقینَ لا یعلمونَ» (منافقون: 8) نیز نشان می دهد نفاق آفتی برای درک حقیقت به طور عام و برای فهم و تدبر قرآن کریم به طور خاص می باشد.

دنیاگروی و آخرت گریزی: اشتغال به امور دنیا یکی از آسیب های روان شناختی تدبر است که انسان را از وصول به حقایق باز می دارد. لذا در سیاق آیه ی مورد بحث روحیه ی دنیازدگی مورد نکوهش قرار گرفته است: «أَلم ترَ إِلی الَّذینَ قیلَ لهم کفُّوا أَیدیکم و أَقیموا الصَّلاه و آتوا الزَّکاه فلمَّا کتب علیهم القتالُ إِذا فریقٌ مَّنهم یخشونَ النَّاس کخشیةٍ اللهِ أَو أَشدَّ خشیةٍ و قالوا ربَّنا لِمَ کتبتَ علینا القتالَ... قل متاعُ الدَّنیا قلیلٌ و الآخرةُ خیر لِّمنِ اتَّقی....» (نساء: 77)

منفعت طلبی و خود محوری: از دیگر لغزش های روحی است که مانع درک حقیقت و بالتبع عدم فهم قرآن می شود و سیاق آیه ی مورد بحث به این شکل به آن اشاره کرده است: «فإِن أَصابتکم مُّصیبةٌ قالَ قد أَنعمَ الله علیَّ... و لئن أَصابکم فضلٌ مِّن الله لیقولنَّ... یا لیتنی کنتُ معهم...» (نساء: 72-73)

[صبور]

تقلید کورکورانه: از دیگر آفاتی است که می توان از آیات آمره به تدبر به آن پی برد. همین که قرآن کریم ما را دعوت به تدبر می کند خود دلیل بر آن است که نباید بدون مطالعه و اندیشه، تسلیم کسی یا فکری شد. اصل دعوت به تدبر که در این آیه مطرح شده است یک اصل مترقی قرآنی است و همین آیه ساز و کار آن را نیز ارائه کرده است. هر کس درباره ی «من عند الله» بودن قرآن کریم اندیشه کند به حقانیت کل قرآن کریم و عدم اختلاف در آن پی می برد؛ چرا که مشأ اختلاف، محدودیت و جهل است که در ذات متکلم قرآن یعنی خدای متعال راه ندارد. لذا اگر با آیاتی روبه رو می شویم که ظهور بدوی در تعارض و اختلاف دارند مثل متشابهات، منسوخات، مقیدات، مخصصات و نظایر آن ها با تدبر و نگرشی کل نگر نسبت به همه ی آیات به وحدت و انسجام درونی آنها پی می بریم.
در پایان بحث از آیه ی 82 سوره ی نساء و آیات پیرامونی آن به این نتیجه می رسیم که آسیب ها و آفت های زیر موانعی بر سر راه تدبر در قرآن کریم به شمار می روند:
1. مخالفت با سنت و سیره ی پیامبر و ائمه؛
2. نفاق؛
3. دنیا گروی و آخرت گریزی؛
4. منفعت طلبی و خود محوری؛
5. تقلید کورکورانه.

ادامه دارد....

[صبور]

1. 2. 2. سوره ی محمد آیه ی 24


«أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ أَم علی قلوبٍ أَقفالها»
پیش از آنکه به این آیه بپردازیم ذکر این نکته لازم است که در سوره ی محمد (ص) و سوره ی نساء، که بحث تدبر در قرآن کریم را مطرح کرده است، می بینیم که مسأله ی تدبر در دل آیاتی آمده که موضوع اطاعت از پیامبر، مسأله ی جهاد و موضوع نفاق را مطرح می کنند؛ به این دو سیاق نگاه کنید:
- «مَّن یطعِ الرَّسولَ فقد أَطاع الله... ویقولونَ طاعةٌ فإِذا برزوا مِن عندکَ بیَّت طآئفةٌ مِّنهم غیر الَّذی تقول... أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ...» (نساء: 80-82)
- «و منهم مَّن یستمع إِلیکَ حتَّی إَذا خرجوا مِن عندکَ قالوا للَّذینَ أُوتوا العلم ماذا قال آنفاً... طاعه و قول معروف... فلو صدقوا الله لکانَ خیراً لَّهم... أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ...» (محمد: 16-24)
ملاحظه می کنیم شباهت تأمل انگیزی بین سیاق دو سوره وجود دارد.
فضای سوره ی محمد (ص) نیز به موضوعاتی اشاره کرده که به آسیب شناسی مسأله ی تدبر در قرآن کمک شایان می کند از جمله:

ادامه دارد..

[صبور]

نفاق و تمکین نکردن از پیامبر و مآلاً طبع قلب


این رابطه را می توان از آیه ی «و منهم مَّن یستمع إِلیکَ حتَّی إِذا خرجوا مِن عندک.... أُولئکَ الَّذینَ طبع اللهُ علی قلوبهم و اتَّبعوا أَهواءهم» (محمد: 16) متوجه شد. چنانچه در آیه ی 23 می فرماید «أُولئکَ الَّذینَ لعنهم اللهُ فأصمَّهم و أَعمی أَبصارهم» و بلافاصله بعد از آن می فرماید: «أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ أَم علی قلوبٍ أَقفالها» (محمد: 24). بنابراین می توان پی برد که رابطه ی معرفت شناسی ای میان اطاعت از پیامبر و انفتاح قلب و در نتیجه تدبر در قرآن کریم وجود دارد؛ و به عکس نفاق و نافرمانی از پیامبر موجب انسداد و طبع قلب و کور باطنی و در نتیجه عدم تدبر قرآن کریم می شود.
کراهت از قرآن کریم با هدف گریز از تکلیف و به ویژه تکالیف سخت همچون جهاد در راه خدا
در سیاق آیه ی مورد بحث مسأله ی دشمنی با قرآن مطرح شده است: «ذلک بأَنَّهم کرهوا ما أَنزل اللهُ...» (محمد: 9) از طرفی در آیه ی 20 همین سوره می فرماید: «و یقول الَّذینَ آمنوا لولا نزِّلت سورةٌ فإِذا أُنزلت سورةٌ مُّحکمةٌ و ذکر فیها القتال رأَیت الّذین فی قلوبهم مَّرضٌ ینظرون إِلیک نظر المغشیِّ علیه مِن الموت فأَولی لهم» (محمد: 20) و در آغاز همین سوره نیز بر ایمان داشتن به آنچه بر محمد (ص) نازل شده است تأکید شد: «.... و آمنوا بما نزِّل علی محمدٍ و هو الحقُّ مِن ربِّهم...» (محمد: 2) به خوبی روشن است کسی که با انگیزه ی گریز از تکلیف و فرار از مسؤولیت نمی خواهد تن به آیات قرآن کریم بدهد از تدبر در قرآن کریم نیز می گریزد؛ لذا در آیه ی 24 سوره، ترک تدبر را پیامد طبیعی قفل قلب می داند «أَفلا یتدبَّرون القرآنَ أَم علی قلوبٍ أَقفالها» و بلافاصله در آیه ی 25 مسأله ی ارتداد و رویگردانی از حق را بعد از آگاهی از آن مطرح کرده است و این خوی و خصلت را ناشی از تسویلات شیطانی می داند «إِنَّ الَّذینَ ارتدُّوا علی أَدبارهم مِّن بعد ما تبیَّنَ لهم الهدی الشّیطان سوَّل لهم و أَملی لهم». (محمد: 25)