معناشناسی «تدبّر» در قرآن کریم

[صبور]

معناشناسی «تدبّر» در قرآن کریم

نویسنده: هادی رهنما (عضو هیأت علمی دانشگاه پیام نور مرکز قائم)

چکیده


از تعبیر تدبّر در قرآن کریم عمدتاً، مفهوم تأمل در معانی کلام الله استنباط شده است؛ حال آن که بیان قرآن کریم تصویر دیگری از این مفهوم به دست می دهد. تدبّر فعالیتی ادراکی است؛ یعنی رسیدن از یک دال به مدلول. دالِّ تدبّر خود قرآن کریم _ به عنوان مجموعه ی وحی _ و مدلول آن متکلم و منبع قرآن خداوند است. تدبّر در واقع سیر صعودی انسان در پی جویی آیات و نشانه های الهی برای رسیدن به خداوند محسوب می شود. مخاطب تدبّر در قرآن کریم عمدتاً منافقان هستند که در انتساب قرآن به خداوند تردید داشته و از این رو توبیخ شده اند، که چرا در قرآن تدبّر نمی کنند تا مگر ببینند و ایمان آورند، که این کلام از آن خداوند است. مفهوم «تدبّر» در قرآن کریم با مفهوم تذکّر نیز مرتبط بوده و هم متدبّر و متذکّر، در نشانه های خداوند حضور یگانه او را می جویند.

[صبور]

«چرا معناشناسی «تدبّر» در قرآن کریم»؟



مخاطب این اثر لابد از خود می پرسد که مگر معنای تدبّر معلوم نیست که معناشناسی آن ضرورت یافته است؟ آیا بهتر نبود به جای معناشناسی به شرایط، زمینه ها، چگونگی و آسیب شناسی تدبّر در قرآن پرداخته می شد؟
نگارنده معتقد است که اتفاقاً معنای تدبّر در قرآن کریم بر خلاف آنچه فکر می کنیم روشن و شفاف نیست، یا بهتر بگوییم ما تصور روشن و یکدستی از تدبّر نداریم. به این نمونه ها بنگرید:
1. مفسران غالباً از آیات مرتبط با تدبّر برای مستند ساختن اصل معناداری و تفسیر پذیری ظواهر آیات و همچنین برای دعوت و ترغیب به رابطه ی ادراکی با قرآن کریم، استفاده کرده اند. (1)
2. مجلسی در بحارالانوار در ذیل کتاب القرآن بابی با عنوان «فضل التدبّر فی القرآن» آورده است و در آن به دو بیان، یکی از منیه المرید و دیگری از اسرار الصلوه که در آنها به مضمون چند روایت اشاره شده، پرداخته است. مضامین این روایات و اینکه چه ارتباطی با عنوان باب «فضیلت تدبّر در قرآن» دارند، جالب توجه است:
الف. روایتی مرفوع با این مضمون که منظور از حکمت در آیه ی «یؤتی الحکمه من یشاء و من یؤت الحکمه فقد أوتی خیراً کثیراً»، معرفت به قرآن است، به ناسخ و منسوخش، به محکم و متشابهش و ...؛
ب. روایت نبوی «أعربوا القُرآنَ و التمسوا غرائبه»؛
ج. مضمونی درباره ی سنت آموزش قرآن پیامبر اکرم (ص) به اصحاب اینکه اصحاب 10 آیه از پیامبر (ص) می گرفتند و تا به آن آیات علم نمی یافتند و عمل نمی کردند به سراغ 10 آیه ی دیگر نمی رفتند.

[صبور]

د. از نظر ابن عباس شخصی که قرآن را می خواند اما تفسیر آن را نمی داند مانند اعرابی ای است که به سرعت شعر می خواند. (مضامین به نقل از منیه المرید)
هـ. روایتی که نقل شده از اعرابی ای که به نزد پیامبر (ص) آمد تا قرآن را فرا بگیرد؛ زمانی که آیات «فمن یعمل مثقال ذرّه خیراً یره و من یعمل مثقال ذرّه شراً یره» را دریافت کرد، گفت: مرا بس است؛ و رفت، و پیامبر فرمود: فقیه رفت.
و. روایتی از امام صادق (ع): «لقد تجلّی الله لخلقه فی کلامه و لکنّهم لا یبصرون»؛ خداوند در کلامش برای مردم تجلی کرده است اما ایشان نمی بینند. (2)
3. علامه طبابایی تدبّر را کنار هم گذاردن آیات، عرضه بعضی از آیات بر بعضی دیگر و به طور خلاصه تفسیر قرآن به قرآن می داند. (3)
4. علی صفایی حائری آورده است: «... و باز از این سو می بینیم که تدبّرها و برداشت های آزاد چه بلبشویی آفریده و چه ابتذال هایی بار آورده است. و می بینیم که تدبّرها باری نمی آورند و بهره ای نمی دهند، نوری و شوری نمی بخشند؛ نوری که تمام راه را روشن کند و شوری که تمام راه را بگیرد». (4)
آیا براستی می توان پذیرفت که تدبّر در ذهن همه ی این افراد یک معنا دارد و ایشان برداشت یکسانی از این واژه دارند؟ آیا این تصور قابل دفاع است که ما بر سر معنای «تدبّر» مسأله و مشکلی نداریم و باید به مسائل دیگر پرداخت؟ مسلماً نه؛ به این نمونه ها هنوز هم می توان افزود؛ حال آنکه جایگاه قرآن در این میانه کجاست؟ «تدبّر» در خود قرآن کریم چه معنایی دارد؟
تحقیق حاضر کوششی در جهت نشان دادن پاره ای از دانسته ها و ندانسته های ما درباه ی موضوع «تدبّر» است. ما نیز کوشیده ایم با تحلیل متون لغت و تفاسیر دانسته ها و برداشت هایمان درباره ی تدبّر را دسته بندی کنیم و سپس با تحلیل های معناشناختی آیات مرتبط با تدبّر، آن برداشت های پیشین را سنجیده و به شناختی دقیق تر درباره ی «تدبّر» دست یابیم.

[صبور]

1. معنای «تدبّر» در متون تفسیری

1. 1. تدبّر در قرآن به معنای تفکر در پیام های کلی قرآن

در نگاه و برداشت غالب مفسران، تدبّر در قرآن عبارت است از تفکر در پیام های کلی و جهت گیری های قرآن «اعم از اوامر و نواهی مربوط به اخلاق و احکام، مواعظ و عبرت ها و...»؛ اما بعضاً تفکر در جنبه های زبانی و ادبی قرآن «جنبه های فصاحت و بلاغت» نیز مورد توجه قرار گرفته است.
برای نمونه طبرسی در تفسیر سوره ی نساء آیه ی 82 «أفلا یتدبّرون القرآن و لو کان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً کثیراً» سه قول را درباره ی تدبّر در قرآن بیان کرده است:
الف. تفکر در عدم خلل و تناقض در قرآن؛ ب. تفکر در هماهنگی در معنا و سازگاری در احکام قرآن و حسن عبارات آن و اینکه هر قسمت از قرآن قسمت دیگر را تأیید می کند. ج. تفکر در اینکه قرآن چگونه انواع احکام «اعم از اوامر و نواهی»، اخبار صدق، دعوت به مکارم اخلاق و خیر و زهد را همراه با فصاحت در لفظ، استواری در نظم و درستی معنا در یک جا جمع کرده است».
اعتقاد خود طبرسی این است که ارجح، دلالت تدبّر بر همه ی این وجوه است(5). بیان طبرسی جامع اقوال و آراء است، اما در بیان مفسران دیگر نیز تدبّر غالباً همان تفکر در پیام های کلی قرآن معنا شده است. مثلاً طبرسی در تفسیر آیه ی 82 از سوره ی نساء قول دوم طبرسی را برگزیده (6)، و در تفسیر آیه ی 29 از سوره ی ص «کتاب أنزلناه إلیک مبارک لیدّبّروا آیاته و لیتذکّر أولوا الألباب» تدبّر در قرآن را تفکر در «حجّت های الهی و تشریع های او، در قرآن» دانسته است(7). زمخشری (8) و ابوحیّان (9) نیز در تفسیر آیه ی 24 سوره ی محمد «أفلا یتدبّرون القرآن أم علی قلوب أقفالها» از تفکر در «مواعظ و زواجر الهی» سخن گفته اند.

[صبور]

برای پی جویی این برداشت در میان مفسران معاصر باید از عبده و ابن عاشور نام برد. عبده در تفسیر آیه ی 82 سوره ی نساء، با این استدلال که تدبّر در قرآن از مقوله ی تدبّر در «کلام» است، متعلّق تدبّر را غایات و مقاصدی دانسته است که کلام به جهت آنها صادر شده است. در نظر او غایات و مقاصد قرآن چیزی نیست جز جنبه های هدایتی و دعوت قرآن کریم به حق و خیر و راهبری انسان به سوی صلاح در دنیا و فلاح و رستگاری در عقبی. عبده تصریح کرده است که این تحلیل محصول فکر و تأمل شخصی اوست و او در این باره از کلام هیچ یک از مفسران استفاده نکرده است. او همچنین افزوده است که توضیح درباره ی مسأله ی فصاحت و بلاغت و سازگاری در اسلوب بیانی قرآن را به کلام مفسران واگذارده و از باب نمونه نظر طبری را در تفسیر آیه ی 82 از سوره ی نساء آورده است. (10)
اما ابن عاشور، با رویکردی تحلیلی تر به تدبّر در قرآن پرداخته است. او در تفسیر آیه ی 82 سوره ی نساء، تدبّر در قرآن را تأمل در «دلالت قرآن» معنا کرده و در تفسیر آن دو احتمال را مطرح نموده است:
1. تدبّر در تفاصیل آیات، یعنی تأمل در چگونگی دلالت تفاصیل آیات بر مقاصدی که مسلمانان به آن هدایت شده اند.
2. تأمل در دلالت کلیت قرآن، از حیث بلاغتش، بر اینکه از جانب خداست و کسی که آن را آورده صادق است.
ابن عاشور هر دو معنا را درست، اما با توجه به سیاق آیات، احتمال اوّل را ارجح و مناسب تر دانسته است؛ که «[منافقان]» اگر در جنبه های هدایتی قرآن تأمل و تدبّر می کردند، خیر عظیم نصیبشان می شد و فتنه ای که به سبب نفاق گرفتارش بودند از بین می رفت». (11)

پی نوشت ها :

1. برای نمونه نک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، 3 / 125، 9 / 158؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، 5 / 290.
2. ج 89 / 106-107
3. المیزان، 5 / 19.
4. روش برداشت از قرآن، ص 18.
5. همان، 3 / 125.
6. جامع البیان، 5 / 114، نیزنک: 26 / 36.
7. همان، 23 / 98، نیزنک: همان، 26 / 36.
8. الکشاف، 4 / 326.
9. البحر المحیط، 8 / 82.
10. رشید رضا، محمد، تفسیر المنار، 5 / 287، 290.
11. التحریر و التنویر، 3 / 483.

ادامه دارد...

[مدير سايت]

سلام علیکم
کاربر نمونه و گرامی شهر نورانی قرآن از این که مطالب مفید و زیبایی را در شهر می گذارید از شما تشکر میکنیم.
موفق باشید

[صبور]

1. 2. تدبّر در قرآن به معنای کوششی تفسیری / تأویلی


علامه طباطبایی در تفسیر آیه ی 82 سوره ی نساء آورده است که تدبّر در قرآن می تواند به دو معنا باشد: تأمل در آیه ای از پس آیه ای دیگر (تأمل در آیات) و یا تأمل از پس تأمل در یک آیه (تأمل و دقت در چند مرتبه). سپس معنای نخست را در تفسیر آیه ی مورد بحث مناسب تر دانسته و بیان می دارد: «مراد آیه این است که مخالفین قرآن را تشویق کند به دقت و تدبّر در آیات قرآنی و اینکه در هر حکمی که نازل می شود و یا هر حکمتی که بیان می گردد و یا هر داستانی که حکایت می شود و یا هر موعظه و اندرزی که نازل می گردد، آن نازل شده ی جدید را به همه ی آیاتی که مربوط به آن است عرضه بدارند؛ چه آیات مکی و چه مدنی، چه محکم و چه متشابه، آن گاه همه را پهلوی هم قرار دهند تا کاملاً بر ایشان روشن گردد که هیچ اختلافی بین آنها نیست» (12). بدین ترتیب او با انتخاب معنای نخست، تدبّر در قرآن را مانند تفسیر قرآن به قرآن تعریف کرده است.
اما نظریه پردازی بر مبنای معنای دومی که علامه از تدبّر به دست داده، یعنی تأمل از پس تأمل در یک آیه، در بیان ابن عاشور در تفسیر آیه ی 29 از سوره ی ص «کتاب أنزلناه إلیک مبارک لّیدّبّروا آیاته» صورت گرفته است. او آورده است: «تدبّر یعنی تفکر و تأملی که به شناخت مراد و مقصود معانی می انجامد. و این گونه از تفکر در کلامی محقق می شود که الفاظش قلیل اما معانیش پرشمار است؛ چنان که هر چه متدبّر بیشتر در آن تدبّر کند معانی بیشتری برای او آشکار می شود، معانی ای که در نگاه اول آشکار نشده بودند » (13). او از منظری دیگر تدبّر را تتبّع معنا کرده و در مورد قرآن نیز آن را «دنبال کردن ظواهر الفاظ قرآن تا رسیدن به معانی پوشیده و تأویلهای سازگار با ظاهر قرآن دانسته است» (14). بنابراین می توان گفت ابن عاشور تدبّر در «آیات» قرآن را پی جویی لایه های تودرتوی معانی آیات قرآن می داند.
شبیه نظریه ابن عاشور را نصرت بیگم به نقل از مقدس اردبیلی آورده است: «تدبّر در جایی صدق می کند که در آیه احتمالاتی داده شود، لکن در جایی که معنی آن ظاهر باشد که به نظر همه یکسان آید تدبّر در آن معنی ندارد» (15).
چنانکه پیداست در اینجا تدبّر به معنای دقت و تأمل جهت انتخاب معنای مناسب آیه از میان احتمالاتی است که در عرض یکدیگرند، در حالی که ابن عاشور با تدبّر در آیه، معانی افزونتری را در لایه های معنایی آیه دنبال می کند؛ معنای که در طول و بطن یکدیگرند.

[صبور]

1. 3. تدبّر در قرآن به معنای متابعت قرآن


در تفسیر آیه ی 29 از سوره ی ص، قرطبی قولی را از حسن بصری نقل کرده است که منظور از «لیدّبّروا آیاته»، «اتباع» آیات است(16). سیوطی نیز در ذیل همین آیه از امام حسین (ع) نقل کرده است که منظور، «اتباع قرآن با عمل به آن» است(17). با این همه می توان از این نمونه ها این گونه برداشت کرد که نتیجه و غایت تدبّر را بیان می کنند، نه معنای تدبّر را.


1. 4. تحلیل و ارزیابی


1. در مرور آراء تفسیری این نکته در خور تأمل می نماید که برداشت تفسیری غالب که تدبّر را تفکر در پیام های کلی قرآن می شمارد؛ عمدتاً در تفسیر آیه ی 82 سوره ی نساء ارائه شده، و برداشت های دیگر در ذیل آیه ی 29 سوره ی ص آورده شده است. آیه ی 82 سوره ی نساء، خطاب به منافقان است که در حقّانیت «قرآن» و رسالت پیامبر (ص) تردید دارند و آیه ی 29 سوره ی ص، خطابی عام درباره ی تدبّر در «آیات» قرآن دارد. برای مثال مقایسه ی آرای ابن عاشور در ذیل این دو آیه به خوبی نشان می دهد که چگونه تفاوت فضای گفت و گویی و نیز متعلَّّّق مشخص تدبّر (در آیه ی 82 از سوره ی نساء، «قرآن» به عنوان مجموعه وحی و در سوره ی ص آیه ی 29، «آیات» قرآن به عنوان اجزاء وحی) در برداشت مفسر از معنای «تدبّر در قرآن» تأثیر گذاشته است.

[صبور]

2. می توان به قرآن به عنوان مجموعه ی وحی (مبنای برداشت نخست در متون تفسیری)از دو منظر و به دو اعتبار نگریست. اولی که نگاه غالب مفسران است، توجه به خود قرآن و پیش آوردن مجموع ویژگی های آن به عنوان کلامی متمایز از کلام بشری است، و دومی نحوه ی نگریستن به جایگاه و نقش قرآن در فرآیند ارتباطی میان خداوند به عنوان منبع و فرستنده کلام و پیامبر اکرم (ص) به عنوان گیرنده را نشان می دهد. پیداست که تمایز این دو رویکرد آن اندازه است که در واقع به انتخاب دو معنا و دو متعلَّق (دال) متفاوت برای تدبّر می انجامد.
انتخاب رویکرد اول در تدبّر، یعنی تدبّر در خود قرآن به عنوان کلامی جز کلام بشر، شخص متدبّر را به زیر ساخت معنایی و مقاصد کلام (جنبه های هدایتی و ... ) رهنمون می سازد؛ و انتخاب رویکرد دوم یعنی تدبّر در قرآن به عنوان واسط و ارتباط دهنده خدا و رسول، اصل و خاستگاه این فرآیند ارتباطی یعنی خداوند را در نظر متدبّر برجسته می نماید؛ معرفت به اینکه گوینده این سخن جز خداوند نمی تواند باشد. رویکرد نخست چنان که گفتیم رویکرد غالب مفسران درباره ی تدبّر در قرآن است؛ و رویکرد دوم را می توان در نظریه دومی که ابن عاشور به دست داده بود، پی جویی کرد(18). به این رویکرد، در تحلیل معنا شناختی تدبّر باز خواهیم گشت.

[صبور]

2. معنای لغوی «تدبّر»


تدبّر در لغت معنای ظاهراً روشنی دارد. این واژه از ماده «دبر» و بر ساخت باب ثلاثی مزید «تفعُّل» است. ماده «دبر» به معنای پشت و انتهای هر چیز است و بنابراین لغت شناسان تدبّر را نظر کردن در «دبر» امور یعنی همان عاقبت و آخِر امور، معنا کرده اند(19). ابو هلال عسکری نیز از منظر مقایسه، معنای «تدبّر» را با «تفکّر» به این صورت آورده است. «التدبّر، تصرف القلب بالنظر فی عواقب الامور؛ و التفکّر، تصرف القلب بالنظر فی الدلائل». تدبّر ادراک، با نظر در عواقب امور و تفکر ادراک، با نظر در دلایل است. (20)
مشکور برای ساخت ثلاثی مزید «دَبَر» جز معنای «پشت کردن»، معنای «چیزی را بردن، سخنی را نقل کردن، و گفتن» را نیز به کار برده است. او در بررسی تطبیقی با دیگر زبان های سامی افزوده است: ساخت فعلی dabar در عبری، و نیز dbr در فنیقی و آرامی شاهنشاهی به معنای «سخن گفتن»، ساخت اسمی dober در عبری و dabara در آرامی به معنای «راهنمایی»، dabar در آرامی و dobura در سریانی به معنای «راهنما و رهبر» و dbarدر سریانی به معنای «راهبری کردن اغنام و احشام» است(21).
از آنچه مشکور در بررسی تطبیقی با زبان های سامی به دست آورده، مفهوم «راهنمایی و رهبری کردن» را می توان در مفهومِ ملازم آن، «دنبال کردن و متابعت»، در داده های لغویان نیز پی جویی کرد(22). همچنین مفهوم «سخن گفتن / سخنی را نقل کردن» نیز در کاربردهایی که لغویان به دست داده اند وجود دارد. (23)