لزوم تدبر در قرآن کریم و ثمرات مترتب بر آن

[صبور]

3. 6. رفع اختلاف ظاهری آیات


پندار وجود تضاد و اختلاف در قرآن نتیجه ی نگرش سطحی و عدم تدبر و دقت است. به تعبیر علامه طباطبایی با عنایت به آیه ی «أفلا یتدبَّرونَ القرآن و لو کان من عند غیراللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً» (نساء: 82) به وسیله ی تدبر در قرآن کریم اختلافی که ممکن است در آیات الهی به نظر آید بر طرف می شود (طباطبایی 1417 ج3: 84).
بر اثر تحقیق و تدبر بسیاری از آیات که متشابه به نظر می آیند با ارجاع به محکمات (هنَّ أُمُّ الکتابِ: آنها اساس کتاب اند. آل عمران: قسمتی از آیه ی 7 ) از حالت تشابه خارج می شوند. (قرشی 1377 ج2: 17)
از جمله برداشت های لطیف، اثبات موحد بودن پدر حضرت ابراهیم (ع) به دست علامه طباطبایی است. خلاصه ی استدلال علامه به این شرح است:

الف. لفظ «اب» در عرف لغت و در فرهنگ قرآن هم بر پدر و هم بر عمو و هم بر پدر خوانده اطلاق می شود؛ حال آنکه لفظ «والد» بر پدر حقیقی، اطلاق می شود.

ب. آزر که «اب» ابراهیم می باشد به صریح آیه ی 86 سوره ی شعراء (واغفر لأَبی إِنَّهُ کانَ منَ الضَّالِّینَ) گمراه بود و به بیان صریح آیه ی114 سوره ی توبه (... فلمَّا تبَّیَّنَ لهُ أَنَّهُ عدوٌّ لِله تبرَّأَ منهُ... ) «اب» ابراهیم (ع) مشرک بود.

ج. به بیان صریح آیه ی 113 سوره ی توبه (ما کانَ للنَّبیِّ و الَّذینَ آمنوا أَن یستغفروا للمشرکینَ ولو کانوا أُولی قربی من بعدِ ما تبیَّنَ لهم أَنَّهم أَصحابُ الجحیمِ)پیامبر و مؤمنان حق ندارند برای مشرکان، طلب مغفرت نمایند و لو آنکه از خویشان نزدیک باشند بعد از آنکه مشخص شود که آنان از اهل جهنم هستند.

[صبور]

د. آیه ی 114 سوره ی توبه (و ما کانَ استغفارُ إِبراهیمَ لأَبیهِ إِلاَّ عن مَّوعده و عدها إِیَّاهُ فلمَّا تبیَّنَ لهُ أَنَّهُ عدوٌّللهِ تبرَّأَ منهُ إِنَّ إِبراهیمَ لأوّاهٌ حلیم) نشان می دهد که طلب استغفار ابراهیم (ع) برای «اب» خویش محدود به مهلتی بود که «اب» او آن را به حضرت وعده داده بود تا که ایمان آورد لیکن وقتی برای حضرت شرک و دشمنی «اب» با خدا روشن گشت از او بیزاری جست.

هـ. آیه ی 86 سوره ی شعراء (واغفر لأَبی إِنَّهُ کانَ من الضَّالِّینَ) طلب مغفرت حضرت را نسبت به «اب» خویش، وقتی که در خانه ی پدر و در جوانی به سر می برد مطرح می نماید، که با بیان سوره ی توبه پس از مدتی کوتاه، تبری حاصل شد.
و. آیه ی 41 سوره ی ابراهیم (ربَّنا اغفرلی و لوالدیَّ و للمؤمنینَ یوم یقومُ الحسابُ)از طلب مغفرت حضرت ابراهیم (ع) نسبت به پدر و مادر حقیقی اش (والدی) خبر می دهد. این استغفار در سن پیری حضرت و بعد از تولد اسماعیل و اسحاق (علیهما السلام) بوده است.
با عنایت به ممنوعیت استغفار برای مشرکان و روشن شدن دشمنی «اب» ابراهیم (ع) در جوانی، طلب مغفرت حضرت در واپسین سال های عمر خویش نسبت به والدین خویش نه «اب» دلیل قطعی است که اول، آزر پدر حقیقی ابراهیم (ع) نبوده است؛ دوم، پدر و مادر حضرت موحد بوده اند که به تأیید آن احادیث بسیاری از اهل بیت (ع) رسیده است که «آباء انبیاء مشرک نمی باشند». (طباطبایی 1417 ج 7: 164- 165 و نیز 208- 209؛ ج 12: 79)

[صبور]

4. 6. بهره جستن از ذخایر بیکران و پر خیر و برکت کلام الهی

بدون تدبر در قرآن کریم نمی توان عمق و مغز آیات را دریافت و به حقایق شگفت و حیرت آورش پی برد. آنکه در آیات به تدبر می نشیند، می تواند با تمام وجود و با تمام مشاعرش در جای جای قرآن حضور خدا را حس کند و دل و جانش را از نور خدا سرشار نماید. تعبیر «لوجدوا» به خوبی این معنی را نشان می دهد [أَفلا یتدبَّرونَ القرآنَ ولو کانَ مِن عند غیراللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً.» (نساء: 82)]. در بیان امیرالمؤمنین علی (ع) است که شخص متدبر مغز و حقیقت ناب و خالص اسلام را در می یابد.
«الحمدالله الّذی شرع الاسلام فسهل شرائعه لمن ورده، و اعز ارکانه علی من غالبه فجعله امناً لمن علقه، و سلماً لمن دخله، و برهاناً لمن تکلم به، و شاهداً لمن خاصم به، و نوراً لمن استضاء به، و فهما لمن عقل، و لباً لمن تدبر»: سپاس خدای را، که راه اسلام را گشود و در آمدن به آبشخورهای آن را بر تشنگان آن آسان فرمود؛ و ارکان آن را استوار ساخت تا کس با آن چیرگی نتواند، و نستیزد؛ و آن را امانی ساخت برای کسی که به آن در آویزد، و آرامش برای آنکه در آن درآید؛ برهان کسی که به آن زبان بگشاید. و هر که به آن دادخواهی کند، گواه آن است، و برای آنکه از آن روشنی خواهد نوری درخشان است. و فهم است آن را که فهمید، و خرد است برای کسی که اندیشید. (نهج البلاغه 1370 خ 106: 98)

[صبور]

هر کتابی که انسان مطالعه و قرائت کند یکی دو مرتبه که خوانده شد دیگر میل و رغبت به قرائت و مطالعه ی آن نیست و موجب ملالت و خستگی می شود؛ ولی قرآن کریم هر چه تلاوت شود و در آیات آن تدبّر و تفکر گردد شوق و رغبت انسان زیادتر و حقایقی از آن کشف می شود که پیش از آن مکشوف نبوده است و خستگی و ملامت در تکرار تلاوت آن پیدا نمی شود. (طیب 1378 ج 1: 58)
آیه ی 29 سوره ی ص (کتابٌ أَنزلناهُ إِلیکَ مبارکٌ لَّیدَّبَّروا آیاته و لیتذکَّر أُولوا الأَلباب) محتوای پرخیر و برکت قرآن را بیان می کند تا انسان ها به واسطه ی تدبر در آن، از برکات عظیم آن بهره مند گردند.
از دید بیضاوی (1418 ج3: 17) قسمت اول آیه ی زیر مثلی است برای کسی که در آیات قرآن تدبر می کند و از آن ها منتفع می شود و قسمت دوم آیه، مثلی است برای فردی که به آیات الهی وقعی نمی نهد.
«و البلد الطَّیِّب یخرجَ نباتهُ بإِذن ربَّهُ و الَّذی خبث لا یخرج إِلاَّ نکدًا کذلکَ نصرِّفُ الآیاتِ لقومٍ یشکرونَ»: (اعراف: 58): زمین [مناسب و ] پاک، گیاهش به قانونمندی پروردگارش می روید، و زمین شوره زار [گیاهش] جز اندک [و هرزه] سر نزند آیات را این گونه [در مثال ها و تشبیهات] مختلف برای سپاسگزاران بیان می کنیم.

[صبور]

5. 6. خارج شدن از ظلمت شک و تردید و نیز حیرت و سرگردانی نفاق


بزرگ ترین فایده ای که تدبر کننده ی در کتاب خدا از آن برخوردار می شود، تزکیه ی نفس و ساختن شخصیت اوست. بی شک ما از زمان ولادت حایز شخصیتی مثالی و کمال مطلوب نیستیم، و پرورش و پیشرفت ما وابسته به بسیاری از چیزهایی است که باید آنها را ترک کنیم. آیا چه کس پس از بزرگ شدن مسؤول تربیت ما خواهد بود؟ و اگر همان گونه که هستیم باقی بمانیم چه کس زیان خواهد کرد؟
یقیناً به تربیت و پرورش یافتن نیازمندیم، ولی چه کس باید ما را تربیت کند؟ قرآن کریم عالی ترین وسیله برای تربیت نفوس و جان های ماست؛ بنابراین بر هر کس واجب است که خود را بر قرآن کریم عرضه کند و انحرافات خویش را بشناسد. (مدرسی 1419 1: 68)
به گفته ی سید قطب، تدبر در قرآن کریم پرده ها و حجاب های ظلمانی را کنار می زند، دریچه های هدایت را می گشاید، مشاعر را تحریک می کند و قلب ها را متحد می گرداند. تدبر در قرآن کریم برای روح حیاتی جدید به وجود می آورد. (1412 ج6: 3297)
در تفسیر منهج الصادقین (کاشانی 1336 ج 9: 178) آمده است که: آورده اند که فضیل عیاض مردی راهزن بود و تجار از دست او به تنگ آمده بودند و چاره به او نداشتند. در مجاور او کنیزی بود که او را بسیار دوست می داشت. شبی خواست که نزد او رود. بر بالای بام برآمد از آن سرا آوازی شنید که یکی این آیه می خواند که «أَلم یأنِ للَّذینَ آمنوا أَن تخشع قلوبهم لذکرِ اللهِ و ما نزل مِنَ الحقِّ و لا یکونوا کالَّذینَ أُوتوا الکتابَ مِن قبلُ فطال علیهم الأَمد فقست قلوبهم و کثیرٌ مِّنهم فاسقون» [آیا هنگام آن فرا نرسیده که دل های مؤمنان به یاد خدا و کلام حقی که نازل شده است، فروتن شود و همچون کسانی نباشند که از قبل اهل کتاب بودند و چون زمانی طولانی بر آنها گذشت، دل هایشان سخت شد و بسیاری از آن ها منحرف شدند؟ (حدید: 16)]

[صبور]

فضیل را چون این آیه به گوش رسید، گفت: الهی وقت آن آمد که دل من نرم شود و ترسکار گردم پس بسیار بگریست و بازگشت و در خرابه رفت که بخسبد؛ جمعی از کاروانان را آنجا دید که با هم می گفتند امشب بیدار باشید که فضیل در راه است مبادا که راه زنی کند؛ فضیل با نفس خود گفت ای نفس شریر، ببین که خلق خدا از تو چگونه ترسانند؛ پس توبه کرد و با خود قرار داد تا زنده باشد مجاور مسجد الحرام باشد. بعد از آن آواز داد که: ای قوم، فضیل عیاض منم از من مترسید که من توبه کردم و از آنچه کرده ام پشیمان گشتم پس به مکه رفت و آنجا مجاور شد و از جمله کل اولیا گشت.
آری تدبر فضیل عیاض در یک آیه او را از راهزنی خطرناک به زاهدی عابد متحول ساخت؛ آیا امکان پذیر نیست که اگر آدمی در کل قرآن کریم تدبر کند به فرشته ای متحول شود بلکه ما فوق ملک گردد؟ (مدرسی 1419 ج1: 27)
قرائت با تدبر آدمی را با ارشادات و راهنمایی های قرآن کریم آشنا می سازد و مقدمه ای بر عمل به دستورهای قرآن کریم می شود. پر واضح است که چنین قرائتی باعث افزایش ایمان انسان می شود و او را شایسته ی فضیلت ها و ثواب هایی که برای خواندن آن سوره ذکر شده می کند. (جعفری 1376 ج1 35: ج5: 336)
با توجه به آیه ی «أَفلا یتدبَّرونَ القرآن و لو کانَ مِن عند غیر اللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً» (نساء: 82) و از آنجا که مخاطبان این آیه کسانی همچون منافقان (کاشانی 1336 ج3: 79؛ شریف لاهیجی 1373 ج1: 516) هستند که به حقانیت الهی این کتاب به دیده ی تردید می نگرند یا منکر آن می باشند، در می یابیم که تدبر در قرآن کریم داروی شفا بخش نفاق است. (قرائتی 1383 ج2: 338)

[صبور]

6. 6. رفع اختلاف و تفرقه میان مسلمانان



خداوند متعال دستورهایی اجتماعی در جامعه ی اسلامی مقرر کرده است که از بروز اختلاف های شدید (اختلافی که مایه ی تباهی و ویرانی بنای جامعه است) جلوگیری می کند، و آن این است که راهی مستقیم (که البته کوتاه ترین راه هم هست) پیش پای جامعه گشوده، و شدیداً از قدم نهادن در راه های مختلف جلوگیری نموده، و فرموده است:
«وَ أَنَّ هذا صراطی مستقیماً فاتَّبعوه و لا تتَّبعوا السبلَ فتفرَّقَ بکم عن سبیله ذلکم وصَّاکم بهِ لعلَّکم تتَّقونَ»: و [بدانید] این است راه راست من پس، از آن پیروی کنید. و از راه ها [ی دیگر] که شما را از راه وی پراکنده می سازد پیروی مکنید. اینهاست که [خدا] شما را به آن سفارش کرده است، باشد که به تقوا گرایید. (انعام: 153)
آن گاه فرموده:
«یا أَیَّها الَّذینَ آمنوا اتَّقوا اللهَ حقَّ تقاتهِ و لا تموتنَّ إِلاَّ و أَنتم مُّسلمونَ. و اعتصموا بحبل اللهِ جمیعاً و لا تفرَّقوا...»: ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا آن گونه که حقّ پروا کردن از اوست، پروا کنید و زینهار، جز مسلمانان نمیرید. و همگی به ریسمان خدا چنگ زنید، و پراکنده نشوید. (آل عمران: 102- 103)
و در تفسیر همین آیه آمده است که منظور از ریسمان خدا همان قرآن کریم است که حقایق معارف دین را بیان می کند، یا به طوری که از دو آیه ی قبل از آن بر می آید رسول خدا (ص) است؛ چون در آن آیه می فرماید:
«و کیفَ تکفرون و أَنتم تتلی علیکم آیات اللهِ و فیکم رسوله و من یعتصم باللهِ فقد هدیَ إِلی صراطٍ مستقیمٍ» (آل عمران: 101): و چگونه کفر می ورزید، با اینکه آیات خدا بر شما خوانده می شود و پیامبر او میان شماست؟ و هر کس به خدا تمسک جوید، قطعاً به راه راست هدایت شده است.

[صبور]

این آیات دلالت می کند بر اینکه جامعه ی مسلمانان باید بر سر معارف دین، اجتماع داشته باشند، و افکار خود را به هم پیوند دهند و محکم کنند و در تعلیم و تعلم به هم در آمیزند، تا از خطر هر حادثه ی فکری و هر شبهه ای که از ناحیه ی دشمن القا می شود به وسیله ی آیاتی که برایشان تلاوت می شود راحت گردند، که تدبر در آن آیات ریشه ی هر شبهه و هر مایه یاختلافی را می خشکاند (طباطبایی 1417 ج4: 129- 130)، هم چنان که باز قرآن کریم می فرماید:
«أَفلا یتدبَّرونَ القرآن و لو کانَ مِن عندِ غیراللهِ لوجدوا فیهِ اختلافاً کثیراً» (نساء: 82): آیا در [معانی] قرآن « نمی اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می یافتند.
و نیز می فرماید:
«و تلکَ الأمثالُ نضربها للنَّاسِ و ما یعقلُها إِلاَّ العالمونَ» (عنکبوت: 43): و این مثَلها را برای مردم می زنیم و [لی] جز دانشوران آنها را درنیابند.
و باز می فرماید:
«و ما أَرسلنا مِن قبلکَ إَلاَّ رجالاً نَّوحی إِلیهم فاسأَلوا أهل الذِّکرِ إِن کنتم لا تعلمونَ» (النحل: 43): و پیش از تو [هم] جز مردانی که بدیشان وحی می کردیم گسیل نداشتیم. پس اگر نمی دانید، از پژوهندگان کتاب های آسمانی جویا شوید.
این آیات می رساند که تدبر در قرآن کریم یا مراجعه به کسانی که دارای چنین تدبری هستند اختلاف را از میان بر می دارد. و دلالت می کند بر اینکه در اموری که نمی دانند به رسول خدا (ص) رجوع کنند که خود رافع اختلافات است؛ چون عبارت «أَهل الذِّکر» قبل از هر کس شامل آن جناب می شود، که قرآن کریم بر وجود شریفش نازل شده است و آن جناب هر حقی را که پیروی اش بر امت اسلام واجب است بیان می کند. (طباطبایی 1417 ج4: 130)

[صبور]

خاتمه و جمع بندی



1. از جمله آداب قرآن کریم تدبر است.
2. آیات قرآن مجید و احادیث صحیح به دقت و تدبر در معانی قرآن کریم تشویق فراوان کرده است، و عدم تدبر به شدت مورد ملامت و توبیخ قرار گرفته است.
3. تدبر در قرآن کریم بدون فهم معانی آن امکان پذیر نیست.
4. دعوت به تفکر و تدبر در قرآن مستلزم این است که شخص مستقلاً معنای آن را درک کند.
5. تدبر برای به دست آوردن علم به قرآن کریم است تا چنان شود که آدمی در تفسیر قرآن کریم از روی رأی و هوای نفس تفسیر نکند؛ بلکه این کار از روی علم و دانش صورت پذیرد.
6. تلاوت شایسته و راستین، آن تلاوتی است که از روی تدبر و تأمل در مفاهیم آیات قرآنی باشد، به گونه ای که زمینه برای عمل به دستورهای قرآن فراهم گردد.
7. مهم ترین ثمرات تدبر در قرآن کریم عبارت است از: ایمان به الهی بودن قرآن کریم، ایمان به حقانیت رسول مکرم اسلام (ص)، رفع اختلاف ظاهری آیات، بهره جستن از ذخایر بیکران و پرخیر و برکت کلام الهی، خارج شدن از ظلمت شک و تردید و نیز حیرت و سرگردانی نفاق، رفع اختلاف و تفرقه میان مسلمانان.

[صبور]

کتابنامه:
1. قرآن کریم، 1415ق، ترجمه ی محمد مهدی فولادوند، تهران، دارالقرآن الکریم دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
2. نهج البلاغه، 1370ش، ترجمه ی سید جعفر شهیدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
3. ابن بابویه، محمد بن علی، 1404ق، عیون اخبار الرضا (ع)، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات.
4. ـــــــــــــــــ، 1369ش، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، صدوق.
5. ابن طاوس، سید رضی الدین علی، 1414ق، اقبال الاعمال، به کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
6. ابن قیم جوزی، محمد بن ابی بکر، بی تا، تفسیر القرآن الکریم.
7. ابن کثیر، اسماعیل بن عمرو، 1419ق، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دار الکتب العلمیه.
8. ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414ق، لسان العرب، بیروت، دار الصادر.
9. ابو هلال عسکری، حسین بن عبدالله، 1412ق، معجم الفروق اللغویه، قم. مؤسسه النشر الإسلامی التابعه لجماعه المدرسین.
10. امین، سیده نصرت بیگم، بانوی ایرانی، 1361ش، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان.
11. بعلبکی، منیر، 1980م، موسوعه المورد، بیروت، دار العلم للملایین.
12. بیضاوی، عبدالله بن عمر، 1418ق، انوار التنزیل و اسرار التأویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی،
13. جعفری، یعقوب، 1376ش، تفسیر کوثر، قم، هجرت.
14. خویی، سید ابوالقاسم، 1401ق / 1981م، البیان فی تفسیر القرآن، انوار الهدی.
15. داور پناه، ابوالفضل، 1375ش، انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران، صدر.
16. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، 1422ق، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دار المعرفه.
17. زحیلی، وهبه، 1418ق، التفسیر المنیر فی العقیده و الشریعه و المنهج، بیروت، دار الفکر.
18. زمخشری، محمود، 1407ق، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتاب العربی.
19. شریف لاهیجی، محمد بن علی، 1373ش، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، دفتر نشر داد.
20. صفار، محمد بن حسن، 1362ش / 1404ق، بصائر الدرجات، به کوشش میرزا حسن کوچه باغی، تهران، منشورات الاعلمی.
21. طباطبایی، سید محمد حسین، 1417ق، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه ی مدرسین حوزه ی علمیه قم.
22. طبرسی، احمد بن علی، 1386ق / 1966م، الاحتجاج، به کوشش محمد باقر خرسان، نجف، دار النعمان.
23. طبرسی، فضل بن حسن، 1377ش، تفسیر جوامع الجامع، تهران، دانشگاه تهران.
24. ــــــــــــ، 1372ش، مجمع البیان فی تفسیر القرآن (مجمع البیان لعلوم القرآن)، تهران، ناصر خسرو.
25. طبری، ابن جریر، 1415ق / 1995م، جامع البیان فی تفسیر القرآن(جامع البیان عن تأویل القرآن)، بیروت، دار الفکر.
26. طیب، سید عبد الحسین، 1378ش، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، اسلام.
27. قرائتی، محسن، 1383ش، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن.
28. قرشی، سید علی اکبر، 1377ش، تهران، بنیاد بعثت.
29. قطب، سید، 1412ق، فی ظلال القرآن، قاهره، دار الشروق.
30. کاشانی، ملا فتح الله، 1366ش، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی.
31. کاشفی سبزواری، حسین، بی تا، جواهر التفسیر، تهران، دفتر نشر میراث مکتوب.
32. کلینی، محمد بن یعقوب، 1363ش، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
33. مجلسی، محمد باقر، 1403ق / 1983م، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار (ع) به کوشش سید ابراهیم میانجی و محمد باقر بهبودی، بیروت، مؤسسه الوفاء.
34. مدرسی، سید محمد تقی، 1419ق، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین.
35. مصطفوی، حسن، 1360ش، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
36. مطهری، مرتضی، 1370ش، آشنایی با قرآن، ج1 و 2، تهران، صدرا.
37. ـــــــــــــــ، 1372ش، تکامل اجتماعی انسان، تهران، صدرا.
38. مکارم شیرازی، ناصر، 1374ش، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه.
39. نقی پورفر، ولی الله، 1371ش، پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن، قم، اسوه.

منبع: رهنما، هادی؛ (1386)، مجموعه مقالات مسابقات بین المللی قرآن کریم، اسوه
(وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه)، چاپ اول

راسخون