تفسیر سوره قدر

[گل مريم]

بِّسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِیمِ


إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ‌ ﴿١﴾
وَمَا أَدْرَ‌اكَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ‌ ﴿٢﴾
لَیْلَةُ الْقَدْرِ‌ خَیْرٌ‌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ‌ ﴿٣﴾
تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّ‌وحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَ‌بِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ‌ ﴿٤﴾
سَلَامٌ هِیَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ‌ ﴿٥﴾



بسم الله الرحمن الرحیم


ما آن [= قرآن‌] را در شب قدر نازل کردیم! (۱)
و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟! (۲)
شب قدر بهتر از هزار ماه است! (۳)
فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند. (۴)
شبی است سرشار از سلامت (و برکت و رحمت) تا طلوع سپیده! (۵)

[گل مريم]

نگرشى بر واژه ‏ها
قدر: اين واژه به معنى ارزش، بها، اندازه، سنجش و برابرى چيزى با پديده‏اى ديگر بدون هيچ فزونى و كاستى آمده است.
شهر: ماه.

تفسير
شب پرمعنويت «قدر»

خداى فرزانه آخرين آيات سوره پيش را با دستور سجده و نشان دادن بهترين راه تقرب به خدا، به پايان برد، اينك اين سوره را با توجه ‏دادن به شب «قدر» و ارزش و بركات آن آغاز مى‏كند و روشنگرى مى‏ نمايد كه در اين شب پرمعنويت از هر شب و رز ديگرى بهتر مى‏ توان به خدا تقرب جست.

نخست مى ‏فرمايد:

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ
بى گمان ما قرآن را در شب قدر فرو فرستاديم.

ضمير در واژه «انزلناه» به قرآن شريف اشاره دارد و با اين كه نامى از كتاب پرشكوه خدا نيامده، موضوع روشن است.

در تفسير آيه ديدگاه متفاوت است:

«ابن عباس» مى‏ گويد: خدا قرآن را يك بار در شب قدر از «لوح محفوظ» به آسمان دنيا فرود آورد، آن‏گاه آن را به تدريج در مدت 23 سال بر پيامبر فروفرستاد.
امّا «شعبى» مى‏ گويد: منظور اين است كه: ما فرود تدريجى آيات قرآن را از شب قدر آغاز كرديم.
و به باور «مقاتل» قرآن يكبار از لوح محفوظ به فرشتگان نويسنده وحى در آسمان دنيا فرود مى‏ آيد، آن‏گاه در شب قدر هر سال، آن آياتى كه بايد تا پايان سال فرود آيد، به وسيله فرشته وحى بر قلب پيامبر خوانده مى‏ شود.

[گل مريم]

وصف و ويژگى شب قدر

در دومين آيه مورد بحث روى سخن را به پيامبر مى‏ كند و در بيان عظمت و وصف ‏ناپذيرى شب قدر مى ‏پرسد؟

وَ ما أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ
و تو اى محمد(ص): چه مى‏ دانى كه شب قدر چيست و از شب قدر و بزرگى و شكوه و حرمت آن، چه چيزى آگاهت نمود؟

و اين بيان در جهت ترغيب و تشويق به شناخت آن شب پربركت و عبادت و نيايش در آن است.

[گل مريم]

چرا شب قدر؟

در مورد شب قدر و فلسفه اين نامگذارى ديدگاه ‏ها متفاوت است:

به باور پاره ‏اى از جمله «مجاهد» بدان دليل شب قدر را با اين عنوان نام نهاده ‏اند، كه در آن خداى فرزانه همه امور سال و همه رويدادهاى آن را تقدير و تنظيم مى‏ كند. آن شب، شب بسيار پربركتى است كه قرآن مى ‏فرمايد: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ مُبارَكةٍ... ما آن كتاب پر معنويت را در شبى فرخنده نازل كرديم.

و بركت آن، به خاطر اين واقعيت است كه خدا در آن شب، خير و بركت و آمرزش خود را بر بندگان فرو مى ‏فرستد.

از «ابن عباس» آورده ‏اند كه: همه رويدادها در شب پانزدهم شعبان تقدير و تنظيم شده، و در شب قدر بر صاحبان آن‏ها سپرده مى‏ شود.

زهرى مى‏ گويد: منظور از شب قدر، عبارت است از شب بزرگ و با عظمت، چرا كه وقتى گفته مى‏ شود: او در چشم مردم قدر و منزلت دارد، منظور اين است كه: او داراى عظمت و مقام در نظر مردم است.
در اين آيه نيز واژه «قدر» به معنى عظمت و بزرگى آمده است، كه مى ‏فرمايد:
و ما قدروااللّه حق قدرة...
بزرگى و عظمت خدا را آن گونه كه بايد نشناخته و بزرگ نداشتند...

«ابوبكر وراق» مى ‏گويد: بدان دليل شب قدر را به اين نام خوانده است كه هر كس حق آن شب را پاس دارد و شب زنده ‏دارى كند، صاحب مقام و منزلت مى‏ گردد.

و به باور پاره‏ اى ديگر، اين نامگذارى به خاطر پاداش بزرگ عبادت‏ها و برنامه ‏هاى آن شب است.

به باور برخى دليل اين نامگذارى آن است كه در چنين شبى كتاب پرشكوهى چون قرآن، بر انسان والايى چون محمد(ص)، براى مردمى چون امت پيامبر و به وسيله فرشته گرانقدرى چون جبرئيل فرود آمده است.

اما به باور برخى ديگر، بدان دليل شب قدر را به اين نام خوانده ‏اند كه شب تقدير است، و خدا فرود قرآن را در آن مقرر فرموده است.

و پاره ‏اى نيز واژه «قدر» را به معنى تنگ گرفته ‏اند و مى‏ گويند: دليل اين نامگذارى آن است كه در شب قدر، زمين بر فرشتگان تنگ مى ‏شود. در اين آيه نيز واژه «قدر» به معنى «تنگ» به كار رفته است كه مى ‏فرمايد:

... و من قدر عليه رزقة.. بر انسان ثروتمند و توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند، و هر كس روزى او تنگ باشد، بايد از آنچه خدا به او داده است هزينه نمايد...

[گل مريم]

آن‏گاه در تفسير و بيان حرمت و عظمت آن شب مى ‏فرمايد:

لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ
شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است.

«قتاده» و مقاتل» مى‏ گويند: منظور آيه اين است كه: شب زنده ‏دارى و عبادت خالصانه و هدفدار شب قدر و انجام كارهاى شايسته و عادلانه و بشردوستانه در آن، از قيام هزار شب ديگر بهتر و بالاتر است؛ چرا كه پديد آورنده ماه و سال و شب و روز خواسته است كه برخى از روزها و شب‏ها را بركت و معنويتى ويژه ارزانى دارد كه از ديگر شب‏ها و روزهاى ماه‏ها و سال‏ها برتر باشند و شب قدر به خاطر خير و بركت بسيارش از همه شب‏ها برتر است.

«ابن عباس» آورده است كه: در حضور پيامبر گفته شد، مردى از بنى اسرائيل‏ لباس رزم بر تن و سلاح خود را به دوش كشيد و خدا به او عمرى طولانى داد، و او هزار ماه در راه حق وعدالت و پيكار با ستم لباس رزم را از تن در نياورد و جهاد كرد! پيامبر از اين داستان، شگفت زده گرديد و آروز كرد كه كاش در امت من هم چنين انسان‏هاى پرتلاش و موفقى بودند! آن‏گاه رو به بارگاه خدا كرد كه:
يا ربّ! جعلت امتى اقصر الناس اعماراً، و اقلها اعمالاً، فاعطاه‏الله ليلة القدر و قال: ليلة القدر خير من الف شهر.
پرودگارا، عمر امّت مرا كوتاه‏تر و كارهاى شايسته آنان را كمتر قرار دادى. آن‏گاه بود كه خداى مهربان شب قدر را به آن حضرت بخشيد و فرمود:

شب قدر از هزار ماه جهاد آن مرد اسرائيلى بهتر است. و اين شب گرامى را تا روز رستاخيز، در ماه رمضان هر سال، براى تو و امّت تو قرار دادم تا با همه وجود آن را دريابيد و ارج گزاريد.

[گل مريم]

در كدامين ماه است؟

دراين مورد كه شب قدر كدامين شب است، ميان دانشمندان بحث و گفت‏گو است:

گروهى بر اين عقيده ‏اند كه منظور شب قدر زمان پيامبر خدا بود، آن‏گاه بر داشته شد.

امّا «ابوذر» آورده است كه: به پيامبر گفتم: اى پيامبر خدا، شب قدر در روزگار پيامبران پيشين بود و در آن مقدرات انسان‏ها نازل مى ‏شد، آيا پس از آنان برداشته شد؟ فرمود: نه، بلكه اين شب پربركت تا روز رستاخيز خواهد بود.

برخى برآنند كه شب قدر، در ميان همه شب‏هاى سال است، به همين دليل به باور پاره‏ اى اگر كسى طلاق همسر خود را بر شب قدر معلق سازد تا پايان سال طلاق او مؤثر نيست.

«ابن مسعود» بر اساس همين ديدگاه آورده است كه:

اگر كسى در همه شب‏هاى سال به عبادت و شب زنده ‏دارى برخيزد، به پاداش شب قدر مى ‏رسد. اين سخن به گوش «عبد اللّه بن عمر» رسيد و گفت: خداى او را بيامرزد كه مى‏ دانست شب قدر در ماه رمضان است، امّا او خواست مردم به يك شب بسنده نكنند و شب‏هاى بيشترى به عبادت و نيايش برخيزند. به همين دليل هم دانشمندان بر آنند كه شب قدر در ماه رمضان است.

[گل مريم]

آن‏گاه در اشاره به وصف بيشترى از آن شب بزرگ و رويدادهاى آن مى ‏فرمايد:

تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِيها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ
در آن شب پرمعنويت فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى كه مقرر گرديده است فرود مى ‏آيند.

در تفسير آيه ديدگاه‏ها متفاوت است:

1 - از ديدگاه پاره ‏اى منظور اين است كه: فرشتگان به همراه جبرئيل در شب قدر به زمين فرود مى ‏آيند تا زمزمه عبادت و نيايش و تلاوت قرآن و راز و نياز بندگان خالص و كمال‏ طلب خدا را بشنوند و توبه و اصلاح‏ پذيرى و كارهاى شايسته آنان را بنگرند.

2 - امّا به باور پاره ‏اى ديگر، تا بر بندگان با معنويت خدا به امر او سلام نثار كنند.

3 - از ديدگاه برخى، فرشتگان به همراه جبرئيل هر آنچه را تدبير و مقدّر و مقرر شده‏ است به آسمان دنيا مى‏ آورند تا ساكنان آسمان دنيا بدانند و از رويدادهاى سال آينده به لطف حق آگاهى يابند.

4 - امّا از ديدگاه «كعب» و «مقاتل» منظور از «روح» گروهى از فرشتگان گرانقدرند كه آنان را ديگر فرشتگان، جز شب قدر نمى‏ بينند، و آنان در اين شب مبارك از هنگامه غروب آفتاب تا طلوع سپيده فجر براى انجام فرمان خدا فرود مى ‏آيند.

5 - و به باور پاره ‏اى «روح» به معنى وحى مى‏ باشد و منطور اين است كه: در آن شب، فرشتگان با وحى خدا و پيام او كه در بردارنده مقدّرات و سرنوشت‏ها و بركت‏هاست فرود مى ‏آيند.

گفتنى است كه در آيه ديگرى «روح» به معنى وحى به كار رفته است كه:

و كذلك اوحينا اليك روحاً من امرنا
همان گونه كه بر پيامبران پيشين وحى فرستاديم، برتو نيز اى محمّد(ص)! به فرمان خود وحى نموديم.

و بدين سان آخرين ديدگاه در تفسير آيه تأييد مى‏ گردد.

در مورد «من كل امر» در آيه مورد بحث، دو نظر است:

1 - به باور پاره‏ اى منظور هر خير و بركت براى مردم و مقدّرات و سرنوشت ‏هاست كه فرشتگان و روح به همراه مى‏ آورند. با اين بيان «من امر اللّه» در حقيقت «بامراللّه» است؛ نظير اين آيه كه مى‏ فرمايد: يحفظونه من امراللّه كه در حقيقت «بامراللّه» است.

2 - اما به باور پاره ‏اى ديگر منظور اين است كه: فرشتگان هر فرمان و سرنوشت و تقديرى، تا شب قدر آينده را با خود مى ‏آورند.

[گل مريم]

كدامين شب است؟

در اين مورد كه شب قدر كدامين شب ماه رمضان است؟ ديدگاه‏ها متفاوت است:

از ديدگاه «ابن زيد» شب قدر، شب اول ماه رمضان است.

امّا از ديدگاه «حسن» شب هفدهم ماه خداست.

در روايت آمده است كه اين شب، شب «فرقان» است و روز آن، روز برخورد دو گروه حق ‏طلب و حق ‏ستيز. ديدگاه درست اين است كه شب قدر در ده شب سوم ماه رمضان است. اين ديدگاه را «شافعى» نيز برگزيده است.

در روايت از پيامبر آورده ‏اند كه: شب قدر را در شب‏هاى دهه سوم ماه رمضان بجوييد. التمسوها فى العشر الاواخر.

از اميرمؤمنان آورده‏ اند كه: پيامبر گرامى شب‏هاى دهه سوم ماه رمضان را به عبادت و نيايش به سحر مى ‏آورد، و خاندانش را نيز به اين سبك شايسته راه نموده بود.

و از امام صادق آورده ‏اند كه پيامبر در دهه سوم رمضان كمر همت را سخت مى ‏بست و از همسران خود خداحافظى مى‏ كرد و شب‏ها را تا سپيده ‏دم به عبادت مى‏ گذارند. كان رسول الله اذا دخل العشر الاواخر ... و احيا الليل و تفرغ للعبادة...

[گل مريم]

و در آخرين آيه مورد بحث كه پايان بخش اين سوره است مى‏ فرمايد:

سَلامٌ هِيَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ
آن شب، شبى است سرشار از سلامت و رحمت، و تا سپيده دم مژده‏ رسان و ارزانى دارنده صلح و سلام و خير و بركت براى خوبان و كمال‏ جويان است.

به باور «قتاده» منظور اين است كه: آن شب تا پايانش از شرور و بلاها و وسوسه‏ ها و آفت‏هاى شيطان به دور است.

امّا از ديدگاه «مجاهد» منظور اين است كه: در آن شب پربركت، نه رويداد بدى خواهد بود، و نه از شيطان وسوسه و شرارتى ساخته است.

به باور «عطاء» منظور اين است كه: در آن شب پربركت، سلام بر دوستان خدا و بندگان فرمانبردار حق، كه فرشتگان هرگاه آنان را ببينند از سوى خدا به آنان سلام مى ‏كنند.

به باور پاره‏ اى سخن در «باذن ربهم» تمام است و آيه بعد از «من كلّ امر» آغاز مى‏ گردد و منظور اين است كه: براى هر كارى در آن شب تا سپيده‏ دم سلامتى و خير و بركت است و تقديرها و سرنوشت‏ها در آن فرود مى ‏آيند.

[گل مريم]

پس از روشن شدن اين موضوع كه شب قدر در ميان شب‏هاى دهه سوم ماه خداست، اينك در اين مورد، كه اين شب مبارك، كدام‏يك از اين شب‏هاست؟ ميان دانشمندان بحث و گفت‏گو است:

به باور گروهى از جمله «شافعى»، شب قدر، شب بيست و يكم ماه رمضان است.

«خدرى» از پيامبر آورده است كه: شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان و در شب‏هاى طاق بجوييد...

از ديدگاه «عبداللّه عمر» شب قدر، شب بيست و سوم ماه خداست.

در روايت است كه مردى به حضور پيامبر رسيد و گفت: من در خواب ديدم كه شب قدر در ميان هفت شب آخر ماه رمضان است. آن حضرت فرمود: خواب شما با شب بيست و سوم هماهنگى دارد، از اين رو هر كس از شما مى‏ خواهد شبى از شب‏هاى رمضان را شب زنده‏ دارى كند، شب بيست و سوم را برگزيند.

«معمر» آورده است كه: «ايوب» شب بيست و سوم غسل مى‏ كرد و با پوشيدن لباس پاك و پاكيزه، و خوشبو ساختن خويش به عبادت و نيايش و نماز و سجده مى‏ پرداخت.