تفسیر سوره قدر

[گل مريم]

بِّسْمِ اللَّـهِ الرَّ‌حْمَـٰنِ الرَّ‌حِیمِ


إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ‌ ﴿١﴾
وَمَا أَدْرَ‌اكَ مَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ‌ ﴿٢﴾
لَیْلَةُ الْقَدْرِ‌ خَیْرٌ‌ مِّنْ أَلْفِ شَهْرٍ‌ ﴿٣﴾
تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّ‌وحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَ‌بِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ‌ ﴿٤﴾
سَلَامٌ هِیَ حَتَّىٰ مَطْلَعِ الْفَجْرِ‌ ﴿٥﴾



بسم الله الرحمن الرحیم


ما آن [= قرآن‌] را در شب قدر نازل کردیم! (۱)
و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟! (۲)
شب قدر بهتر از هزار ماه است! (۳)
فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند. (۴)
شبی است سرشار از سلامت (و برکت و رحمت) تا طلوع سپیده! (۵)

[گل مريم]

نگرشى بر واژه ‏ها
قدر: اين واژه به معنى ارزش، بها، اندازه، سنجش و برابرى چيزى با پديده‏اى ديگر بدون هيچ فزونى و كاستى آمده است.
شهر: ماه.

تفسير
شب پرمعنويت «قدر»

خداى فرزانه آخرين آيات سوره پيش را با دستور سجده و نشان دادن بهترين راه تقرب به خدا، به پايان برد، اينك اين سوره را با توجه ‏دادن به شب «قدر» و ارزش و بركات آن آغاز مى‏كند و روشنگرى مى‏ نمايد كه در اين شب پرمعنويت از هر شب و رز ديگرى بهتر مى‏ توان به خدا تقرب جست.

نخست مى ‏فرمايد:

إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ
بى گمان ما قرآن را در شب قدر فرو فرستاديم.

ضمير در واژه «انزلناه» به قرآن شريف اشاره دارد و با اين كه نامى از كتاب پرشكوه خدا نيامده، موضوع روشن است.

در تفسير آيه ديدگاه متفاوت است:

«ابن عباس» مى‏ گويد: خدا قرآن را يك بار در شب قدر از «لوح محفوظ» به آسمان دنيا فرود آورد، آن‏گاه آن را به تدريج در مدت 23 سال بر پيامبر فروفرستاد.
امّا «شعبى» مى‏ گويد: منظور اين است كه: ما فرود تدريجى آيات قرآن را از شب قدر آغاز كرديم.
و به باور «مقاتل» قرآن يكبار از لوح محفوظ به فرشتگان نويسنده وحى در آسمان دنيا فرود مى‏ آيد، آن‏گاه در شب قدر هر سال، آن آياتى كه بايد تا پايان سال فرود آيد، به وسيله فرشته وحى بر قلب پيامبر خوانده مى‏ شود.

[گل مريم]

چرا شب قدر؟

در مورد شب قدر و فلسفه اين نامگذارى ديدگاه ‏ها متفاوت است:

به باور پاره ‏اى از جمله «مجاهد» بدان دليل شب قدر را با اين عنوان نام نهاده ‏اند، كه در آن خداى فرزانه همه امور سال و همه رويدادهاى آن را تقدير و تنظيم مى‏ كند. آن شب، شب بسيار پربركتى است كه قرآن مى ‏فرمايد: إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةِ مُبارَكةٍ... ما آن كتاب پر معنويت را در شبى فرخنده نازل كرديم.

و بركت آن، به خاطر اين واقعيت است كه خدا در آن شب، خير و بركت و آمرزش خود را بر بندگان فرو مى ‏فرستد.

از «ابن عباس» آورده ‏اند كه: همه رويدادها در شب پانزدهم شعبان تقدير و تنظيم شده، و در شب قدر بر صاحبان آن‏ها سپرده مى‏ شود.

زهرى مى‏ گويد: منظور از شب قدر، عبارت است از شب بزرگ و با عظمت، چرا كه وقتى گفته مى‏ شود: او در چشم مردم قدر و منزلت دارد، منظور اين است كه: او داراى عظمت و مقام در نظر مردم است.
در اين آيه نيز واژه «قدر» به معنى عظمت و بزرگى آمده است، كه مى ‏فرمايد:
و ما قدروااللّه حق قدرة...
بزرگى و عظمت خدا را آن گونه كه بايد نشناخته و بزرگ نداشتند...

«ابوبكر وراق» مى ‏گويد: بدان دليل شب قدر را به اين نام خوانده است كه هر كس حق آن شب را پاس دارد و شب زنده ‏دارى كند، صاحب مقام و منزلت مى‏ گردد.

و به باور پاره‏ اى ديگر، اين نامگذارى به خاطر پاداش بزرگ عبادت‏ها و برنامه ‏هاى آن شب است.

به باور برخى دليل اين نامگذارى آن است كه در چنين شبى كتاب پرشكوهى چون قرآن، بر انسان والايى چون محمد(ص)، براى مردمى چون امت پيامبر و به وسيله فرشته گرانقدرى چون جبرئيل فرود آمده است.

اما به باور برخى ديگر، بدان دليل شب قدر را به اين نام خوانده ‏اند كه شب تقدير است، و خدا فرود قرآن را در آن مقرر فرموده است.

و پاره ‏اى نيز واژه «قدر» را به معنى تنگ گرفته ‏اند و مى‏ گويند: دليل اين نامگذارى آن است كه در شب قدر، زمين بر فرشتگان تنگ مى ‏شود. در اين آيه نيز واژه «قدر» به معنى «تنگ» به كار رفته است كه مى ‏فرمايد:

... و من قدر عليه رزقة.. بر انسان ثروتمند و توانگر است كه از دارايى خود هزينه كند، و هر كس روزى او تنگ باشد، بايد از آنچه خدا به او داده است هزينه نمايد...

[گل مريم]

در كدامين ماه است؟

دراين مورد كه شب قدر كدامين شب است، ميان دانشمندان بحث و گفت‏گو است:

گروهى بر اين عقيده ‏اند كه منظور شب قدر زمان پيامبر خدا بود، آن‏گاه بر داشته شد.

امّا «ابوذر» آورده است كه: به پيامبر گفتم: اى پيامبر خدا، شب قدر در روزگار پيامبران پيشين بود و در آن مقدرات انسان‏ها نازل مى ‏شد، آيا پس از آنان برداشته شد؟ فرمود: نه، بلكه اين شب پربركت تا روز رستاخيز خواهد بود.

برخى برآنند كه شب قدر، در ميان همه شب‏هاى سال است، به همين دليل به باور پاره‏ اى اگر كسى طلاق همسر خود را بر شب قدر معلق سازد تا پايان سال طلاق او مؤثر نيست.

«ابن مسعود» بر اساس همين ديدگاه آورده است كه:

اگر كسى در همه شب‏هاى سال به عبادت و شب زنده ‏دارى برخيزد، به پاداش شب قدر مى ‏رسد. اين سخن به گوش «عبد اللّه بن عمر» رسيد و گفت: خداى او را بيامرزد كه مى‏ دانست شب قدر در ماه رمضان است، امّا او خواست مردم به يك شب بسنده نكنند و شب‏هاى بيشترى به عبادت و نيايش برخيزند. به همين دليل هم دانشمندان بر آنند كه شب قدر در ماه رمضان است.

[گل مريم]

كدامين شب است؟

در اين مورد كه شب قدر كدامين شب ماه رمضان است؟ ديدگاه‏ها متفاوت است:

از ديدگاه «ابن زيد» شب قدر، شب اول ماه رمضان است.

امّا از ديدگاه «حسن» شب هفدهم ماه خداست.

در روايت آمده است كه اين شب، شب «فرقان» است و روز آن، روز برخورد دو گروه حق ‏طلب و حق ‏ستيز. ديدگاه درست اين است كه شب قدر در ده شب سوم ماه رمضان است. اين ديدگاه را «شافعى» نيز برگزيده است.

در روايت از پيامبر آورده ‏اند كه: شب قدر را در شب‏هاى دهه سوم ماه رمضان بجوييد. التمسوها فى العشر الاواخر.

از اميرمؤمنان آورده‏ اند كه: پيامبر گرامى شب‏هاى دهه سوم ماه رمضان را به عبادت و نيايش به سحر مى ‏آورد، و خاندانش را نيز به اين سبك شايسته راه نموده بود.

و از امام صادق آورده ‏اند كه پيامبر در دهه سوم رمضان كمر همت را سخت مى ‏بست و از همسران خود خداحافظى مى‏ كرد و شب‏ها را تا سپيده ‏دم به عبادت مى‏ گذارند. كان رسول الله اذا دخل العشر الاواخر ... و احيا الليل و تفرغ للعبادة...

[گل مريم]

پس از روشن شدن اين موضوع كه شب قدر در ميان شب‏هاى دهه سوم ماه خداست، اينك در اين مورد، كه اين شب مبارك، كدام‏يك از اين شب‏هاست؟ ميان دانشمندان بحث و گفت‏گو است:

به باور گروهى از جمله «شافعى»، شب قدر، شب بيست و يكم ماه رمضان است.

«خدرى» از پيامبر آورده است كه: شب قدر را در دهه آخر ماه رمضان و در شب‏هاى طاق بجوييد...

از ديدگاه «عبداللّه عمر» شب قدر، شب بيست و سوم ماه خداست.

در روايت است كه مردى به حضور پيامبر رسيد و گفت: من در خواب ديدم كه شب قدر در ميان هفت شب آخر ماه رمضان است. آن حضرت فرمود: خواب شما با شب بيست و سوم هماهنگى دارد، از اين رو هر كس از شما مى‏ خواهد شبى از شب‏هاى رمضان را شب زنده‏ دارى كند، شب بيست و سوم را برگزيند.

«معمر» آورده است كه: «ايوب» شب بيست و سوم غسل مى‏ كرد و با پوشيدن لباس پاك و پاكيزه، و خوشبو ساختن خويش به عبادت و نيايش و نماز و سجده مى‏ پرداخت.

[گل مريم]

«عمر» از ياران پيامبر پرسيد: شما مى‏ دانيد كه پيامبر فرمود: شب قدر رادر دهه سوم ماه رمضان بجوييد، اينك شما آن را در كدامين شب طاق مى ‏بينيد؟ آنان بيشتر از شب طاق سخن گفتند و بر اين بودند كه يكى از شب‏هاى طاقِ دهه آخر ماه خدا، شب قدر است.

«ابن عباس» مى‏ گويد: «عمر» به من گفت: تو چرا چيزى نمى‏ گويى؟

من گفتم: در قرآن شريف شماره هفت بسيار به كار رفته است. براى نمونه: در قرآن از آسمان‏ها به صورت هفتگانه سخن رفته است. همين گونه از زمين، طواف برگرد خانه خدا، رمى جمرات، و نيز مراحل هفتگانه در آفرينش انسان، و بر شمردن رزق و روزى انسان در نعمت‏هاى هفتگانه و...
«عمر» گفت: آن چه در اين مورد بيان شد شناختم، اينك بگو منظور از مراحل هفتگانه در آفرينش انسان و قرارداده شدن رزق انسان در نعمت‏هاى هفتگانه چيست؟
گفتم: خدا در قرآن در مورد آفرينش انسان و مراحل هفتگانه آن مى ‏فرمايد:
و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين ثم جعلناه نطفة فى قرار مكين... و به يقين انسان را از عصاره‏ اى از گل آفريديم، سپس او را به صورت نطفه ‏اى در جايگاهى استوار قرار داديم. آن‏گاه نطفه را به صورت علقه در آورديم، پس آن علقه را به صورت مضغه گردانيديم و آن‏گاه مضغه را استخوان‏هايى ساختيم، و بعد استخوان‏ها را با گوشتى پوشانيديم. آن‏گاه جنين را در آفرينشى ديگر پديد آورديم. آفرين بر خدا كه بهترين آفرينندگان است.

و در مورد نعمت‏هاى هفتگانه در رزق و روزى انسان مى‏ فرمايد:

انّا صببنا الماء صبّاً ثم شققنا الارض شقاً فانبتنا...
ما آب را به صورت بارشى فرو ريختيم؛ آن‏گاه زمين را آن گونه كه بايد شكافتيم؛ پس در آن، دانه رويانيديم. و انگور و سبزى، و زيتون و درخت خرما و باغ‏هاى انبوه، و ميوه و چراگاه پديدآورديم...
بنابر اين به باور من شب قدر، شب بيست و سوم و يا بيست هفتم است.

«عمر» رو به حاضران كرد و گفت: چگونه شما در برابر پرسش من ناتوان مانديد و اين جوان اين گونه زيبا پاسخ داد.

آن‏گاه افزود من نيز با ديدگاه اين جوان موافق هستم. سپس دست بر شانه من زد و گفت: تو از نظر سن و سال جوان هستى، امّا از نظر دانش و بينش، دانشمندى به نام مى باشى.

[گل مريم]

امام باقر در پاسخ كسى كه از شب قدر مى ‏پرسيد، فرمود: يكى از دو شب بيست و يكم و بيست و سوم است.

راوى پرسيد، نمى‏ خواهيد تعيين فرماييد؟
فرمود: نمى‏خواهيد هر دو شب را عبادت كنيد؟

از امام صادق نيز همين گونه روايت شده است.

در روايت ديگرى فرمود: شب قدر را ميان شب نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم ماه رمضان بجوييد.

از «ابو بصير» آورده ‏اند كه به امام صادق گفتم! فدايت گردم، آن شبى كه اميد مى‏ رود شب قدر باشد، كدام شب است؟
فرمود: يكى از دو شب بيست و يكم و بيست و سوّم.
گفتم: اگر نتوانستم هر دو شب را شب زنده‏ دارى كنم، چه كنم؟
فرمود: آنچه توانستى از اين دو شب را به نيايش و عبادت بپرداز.
گفتم: گاه ما، هلال ماه را در منطقه ‏اى مى‏ بينم، اما خبر مى ‏رسد كه در شهر و منطقه ديگر اين گونه نيست و گاه يك روز تفاوت مى‏ كند.
فرمود: تا آن جايى كه ممكن است در همه چهار شب خداى را عبادت نما و خواسته هايت را از بارگاه او بخواه...
گفتم: فدايت گردم، شب بيست و سوم به وسيله «جه نى» از پيامبر نيز روايت شده است.
فرمود: آرى، اين گونه آمده است.
گفتم: «سليمان بن خالد» آورده است كه: در شب نوزدهم ماه رمضان كسانى كه بايد در سال آينده براى شركت در مراسم حج در مكّه موفق شوند، مقدر مى‏ گردد.
فرمود: نه تنها آنان، كه همه نيازها، خواسته ‏ها، رزق ‏ها، گرفتارى ‏ها تا شب قدر آينده نوشته مى‏ شود. همه اين‏ها را در شب بيست و يكم و بيست سوم طلب نما، و در هر يك از اين شب‏ها صد ركعت نماز بخوان و اگر توانستى تا سپيده دم دوبار غسل نما.
گفتم: اگر نتوانستم چه كنم؟
فرمود: به هر صورتى كه توانستى و هر عبادتى موفق شدى انجام بده... چراكه در ماه رمضان درهاى آسمان گشوده مى‏ شود و شيطان‏ها به بند كشيده مى‏ شوند و عملكرد مردم با ايمان پذيرفته مى ‏شود و در زمان پيامبر ماه رمضان «روزى شده» خوانده مى‏ شد.

[گل مريم]

«زراره» آورده است كه: از امام باقر در مورد شب‏هايى از رمضان كه در آن‏ها غسل مستحب است جويا شدم. فرمود شب نوزدهم، بيست و يكم و بيست و سوم.

آن‏گاه فرمود: شب بيست و سوم به وسيله «جه نى» از پيامبر روايت شده است، چراكه او به پيامبر گفت: خانه من از مدينه دور است، از اين رو مرا به شبى كه بايد شب زنده ‏دارى نمايم، هدايت كن تا به مدينه بيايم. پيامبر شب بيست و سوم را به او نشان داد.

برخى از جمله «عايشه» آورده‏ اند كه شب قدر، شب بيست و هفتم ماه رمضان است.

و برخى از جمله «ابن عباس» در روايت آورده ‏اند كه پيامبر فرمود: شب بيست و هفتم را دريابيد. و در برخى از روايات نيز آورده‏ اند كه: فرمود: شب قدر را در شب‏هاى بيست و يكم، بيست و سوم، بيست هفتم و بيست نهم دريابيد.

[گل مريم]

فلسفه نهان بودن شب قدر

به باور بسيارى از مفسران، بدان دليل شب قدر در ميان شب‏هاى سال، يا ماه و يا در شب‏هاى ماه رمضان نهان داشته شده است كه مردم كمال‏ طلب و خداجو در تلاش براى عبادت و شب زنده‏ دارى، و در پرتو آن، تزكيه جان و پاكسازى دل از زنگارهاى گناه، و كوشش براى آراستگى به ارزش‏ها و والايى‏ ها به ره‏آورد ارزنده ‏تر و موفقيت بيشترى برسند، و بكوشند تا به اميد درك آن شب گرانقدر، شب‏هاى بسيارى را با راز و نياز سپرى كنند.

اين ظرافت در برنامه‏ هاى ديگر نيز هست، براى نمونه:

خداى فرزانه در ميان نمازها، «نماز ميانه» را نهان داشت تا از همه نمازها بيشتر مراقبت گردد.
در ميان نام‏هاى خدا، اسم اعظم او را نهان داشت،
و ساعت اجابت دعا را در ساعت‏ها،
و خشم خود را در ميان همه گناهان،
و نيز هنگامه فرارسيدن مرگ را از انسان‏ها، تا بندگانش به موفقيت بيشترى در تقرب به خدا نايل آيند و از گناهان دورى جويند.