«مودّت فى‏ القربى»

[گل مريم]

قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى‏


در ادامه آيه مورد بحث روى سخن را به پيامبر گرامى نموده و مى‏ فرمايد:

قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى‏
هان اى پيامبر! بگو: در برابر رساندن پيام خدا بر شما بندگانش هيچ پاداشى از شما درخواست نمى‏ كنم مگر دوست داشتن نزديكانم، بنابراين در برابر رسالت من به نزديكانم محبت ورزيد.

اين پيام ظاهر آيه شريفه، امّا در تفسير آيه ديدگاه‏ها يكسان نيست:

1- به باور گروهى همچون «حسن»، «جبايى» و... واژه «قربى» به مفهوم تقرّب جستن به بارگاه خداست و «مودّت فى‏ القربى» به مفهوم دوست داشتن فرمانبردارى خدا و كارهايى است كه انسان را به بارگاه خدا نزديك مى‏ سازد؛ با اين بيان منظور اين است كه: بگو: اى مردم! من در برابر رساندن پيام خدا و بيان دين و مقررات او از شما هيچ پاداشى نمى‏خواهم جز دوست داشتن كارهاى شايسته ‏اى كه انجام آنها شما را به بارگاه خدا نزديك مى ‏سازد؛

به بيان ديگر، من از شما چيزى جز تقرب به خدا و دوست داشتن ذات پاك و بى‏ نياز او را نمى‏ خواهم و اين مقام والا نيز به وسيله انجام كارهاى شايسته و توحيدگرايى و تقوا ممكن است و بس.

2- امّا به باور گروهى ديگر از جمله «ابن عباس» منظور اين است كه مرا به خاطر خويشاوندى و نزديكى‏ ام با شما دوست بداريد و در برابر شرارت ظالمان از من حراست كنيد؛ چرا كه روى سخن پيامبر با قريش است و آنان همگى با پيامبر گرامى خويشاوند بودند و آن حضرت به آنان مى‏ فرمايد: اگر رسالت مرا نمى‏ پذيريد و به دعوت آسمانى‏ ام پاسخ مثبت نمى‏ دهيد، پس به خاطر خويشاوندى و نزديكى كه ميان من و شماست، مرا دوست بداريد و در راه حق ياريم كنيد.

[گل مريم]

3- از ديدگاه گروهى از مفسّران ژرف نگر و انديشمند از جمله «سعيدبن جبير» و... نيز سه امام گرانمايه حضرت سجّاد و حضرت باقر و صادق آورده ‏اند كه منظور آيه شريفه اين است كه:

هان اى پيامبر! به مردم توحيدگرا بگو: اى مردم! من در برابر رسالت و پيام‏رسانى خويش هيچ پاداشى از شما نمى‏ خواهم جز دوست داشتن خاندان و نزديكانم، از اين رو هر محبت و مهرى كه مى‏ خواهيد نثار من كنيد، همه را نثار خاندان و فرزندانم نماييد.

در شأن نزول و داستان فرود آيه مورد بحث آورده ‏اند كه: پس از فرود اين آيه شريفه، پيامبر آن را بر مردم تلاوت كرد و آنان پرسيدند:

اى پيامبر خدا! اين كسانى كه خدا به ما فرمان مى ‏دهد تا آنان را دوست بداريم چه كسانى هستند؟
پيامبر فرمود: على و فاطمه و فرزندان آنان كه درود بر همگى آنان باد.

لمّا نزلت قل لا اسألكم عليه اجراً الاّ المودة فى ‏القربى،
قالوا: يا رسول الله! من هؤلا الذين امرنا الله بمودتهم؟ قالص) علّى و فاطمه و ولدهما

[گل مريم]

و نيز آورده ‏اند كه آن حضرت فرمود:

انّ‏ الله تعالى خلق الانبياء من اشجار شتى، و خُلقتُ اَنا و علىُّ من شجرةٍ واحدةٍ، فانا اصلها، و علىّ فرعها، و فاطمه لقاحها، والحسن والحسين شمارها، و اشياعنا اوراقها، فمن تعلق نعصنٍ من اعضانها نجا، و من راغ عنها هوى؛ و لو انّ عبداً عبدالله بين الصفا و المروة الف عام، ثم الف عام، حتى يصير كالشن البالى، ثم يدرك محبتنا لأَكبر الله على منخريه فى النار، ثم قل: لااسألكم عليه اجراً الاّ المودة فى ‏القربى.

خدا پيامبران را از درختان گوناگون و ريشه‏ هاى مختلف آفريد، امّا من و على(ع) را از يك ريشه و يك درخت. من پايه و اساس آن درخت تناور هستم، و على شاخه آن؛ فاطمه(ع) باعث بارورى آن مى ‏باشد، و حسن و حسين، دو نور ديده ‏ام ميوه‏ هاى آن، و دوستداران و رهروان راه توحيدى ما برگ‏هاى سرسبز و پرطراوت آن؛ از اين رو هركس به شاخه ‏اى از شاخه ‏هاى اين درخت چنگ اندازد و بدان بپيوندد نجات مى ‏يابد و در دنيا و آخرت رستگار مى‏ گردد و هركس از آن انحراف جويد، سقوط مى‏ كند و نابود مى‏ گردد،

آن‏گاه فرمود: هان اى مردم! اگر بنده ‏اى از بندگان خدا در ميان «مروه» و «صفا» هزار سال، و باز هم هزار سال و دگرباره هزار سال خدا را عبادت كند، به گونه ‏اى كه بسان مشك كهنه و فرسوده شود، امّا محبت ما خاندان و رسالت را نداشته باشد، خدا او را به صورت در آتش خواهد افكند؛ و آن‏گاه به تلاوت اين آيه پرداخت كه: قل لا اسألكم...

و نيز در همين مورد از اميرمؤمنان آورده ‏اند كه فرمود:
فينا فى آل حم آية لا يحفظ مودّتنا الاّ كلّ مؤمن ثم قرأ هذه الاية...

[گل مريم]

در سوره «آل حم» در باره ما خاندان پيامبر آيه ‏اى فرود آمده است كه براساس آن هر توحيدگراى راستين مهر و عشق ما را در گستره دل خويش حفظ مى‏ كند و اين نعمت جز به مردم با ايمان نمى‏ رسد.

و آن شاعر آزاده خاندان وحى و رسالت، جناب «كميت» در اشاره به همين بيان است كه چنين مى ‏سرايد:

وجدنا لكم فى آل حم آية
تأولها منّا تقى و معرب

ما براى شما خاندان پيامبر در سوره «حم» آيه‏ اى يافته ‏ايم كه گروه تقيّه كننده، از فشار ستم و استبداد خشن، آن را تأويل مى‏ كنند و گروه آشكار كننده و برخوردار از آزادى بيان و نظر آن را به طور آشكار در شأن و جايگاه بلند شما بيان مى‏ نمايند.

[گل مريم]

از سوى هر سه ديدگاهى كه در تفسير آيه ترسيم گرديد، در مورد «الاّالمودة فى ‏القربى»، دو نظر ارائه شده است:

1- نخست اينكه «استثنا» را منقطع بگيريم و بگوييم محبت خاندان پيامبر پاداش رسالت نيست، چرا كه آن اصل از چيزهايى است كه به وسيله اسلام واجب شده است؛ بنابراين پاداش رسالت نيست.

2- ديدگاه ديگر اين است كه آن را استثناى متصل بدانيم كه در آن صورت منظور اين است كه: من در برابر رسالت خويش از شما پاداشى نمى‏ خواهم، جز دوستى خاندانم و اين مهر ورزيدن به خاندانم از سوى شما را پاداش رسالت خود قرار مى ‏دهم؛ و اين بيان بسان سخن كسى است كه به فردى كه مى‏ خواهد در حق او نيكى كند، مى‏ گويد: اگر به راستى مى‏ خواهى در حق من نيكى كنى نيازم را برطرف كن.

با اين بيان مى ‏توان گفت منظور آيه اين است كه: بگو: من براى رسالت خود از شما مردم چيزى درخواست نمى‏ كنم، مگر دوست داشتن و مهر ورزيدن به خاندانم كه اين نيز سودش به خودتان بازمى‏ گردد؛ درست بسان اين آيه كه مى ‏فرمايد:

قل ما سألتكم من اجرٍ فهو لكم.
بگو هر پاداشى كه از شما خواسته ‏ام به سود خود شماست.

[گل مريم]

و نيز در شأن نزول و داستان فرود آيه مورد بحث از «ابن عباس» آورده ‏اند كه: پس از هجرت پيامبر به مدينه و بنياد پايه‏ هاى استوار اسلام و جامعه نوبنياد اسلامى انصار با خود گفتند: خوب است ما نزد پيامبر برويم و به او بگوييم اى پيامبر خدا! اگر براى پيشرفت اسلام و اداره جامعه نوبنياد خويش نياز اقتصادى و مالى داشته باشيد، همه ثروت و امكانات ناچيز ما در اختيار شماست و هرگونه مصلحت بدانيد و در آن تصرف نماييد باعث افتخار ماست.

آنان با اين انديشه به محضر آن حضرت شرفياب شدند و سخن خود را به زبان آوردند؛ درست در آن هنگام بود كه فرشته وحى فرود آمد و اين آيه شريفه را آورد كه: قل لا اسألكم...
پيامر آيه را براى مردم تلاوت كرد و فرمود: شما پس از من به خاطر داشته باشيد كه نزديكان و خاندانم را دوست بداريد. «فقرأها عليهم و قال تودودن قرابتى من بعدى»

آن‏گاه ياران از حضور پيامبر در حالى رفتند كه فرمانبردار خدا و پيامبرش بودند، امّا گروهى از نفاق گران گفتند: اين آيه از آيات قرآن و وحى خدا نيست و پيامبر آن را در همان نشست ساخت و تلاوت كرد و هدفش ان است كه پس از خود ما را زير سلطه خاندان و نزديكانش درآورد!

پس از اين زشت ‏گويى و دروغ پردازى منافقان بود كه اين آيه آمد: «ام يقولون افترى على ‏الله كذبا» آيا شرك‏ گرايان و ظالمان مى‏ گويند: پيامبر بر خدا دروغى بسته است؟!

پيامبر بى‏ درنگ به سراغ آنان فرستاد و آيه را بر آنان تلاوت فرمود، انصار به گريه افتادند و اين رويداد بر آنان بسيار گران آمد كه چرا برخى از منافقان چنين اهانتى روا داشتند؛ درست اينجا بود كه آيه سوم فرود آمد كه: «و هوالذى يقبل التوبة عن عباده...» حضرت دگرباره به سراغ آنان فرستاد و به آنان نويد داد كه خدا توبه گناهكاران را مى ‏پذيرد و دعاى ايمان‏ آوردگان را به هدف اجابت مى‏ رساند.

[گل مريم]

در آياتى كه گذشت سخن از پاداش رسالت پيامبر رفت و روشن شد كه در اين مورد سه تفسير مشهور و معروف آمده كه به باور محققان و ژرف نگران ديدگاه سوم - كه پاداش رسالت پيامبر را دوستى خاندان پاك و معصوم و در حقيقت پويايى و پايندگى راه و رسم عادلانه و انسانى آن حضرت را تضمين مى‏كند - بهتر و جالب‏تر و مناسب‏تر به نظر مى‏ رسد.

[گل مريم]

افزون بر آن، انبوه روايات رسيده در منابع شيعه و اهل سنّت نيز گواه درستى اين تفسير مى ‏باشد كه در اينجا افزون بر رواياتى كه آمد، به چند روايت ديگر مى‏ نگريم:

1- از پيامبر گرامى آورده ‏اند كه فرمود:

من مات على حبّ آل محمد مات شهيداً.
هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، شهيد از دنيا رفته است.
اَلا و من مات على حب آل محمد مغفوراً له.
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، آمرزيده شده است.

اَلا و من مات على حبّ آل محمد مات تأئباً.
آگاه باشید که کسی که بمیرد بر دوستی خاندان محمّد (ص) تائب مرده است.

اَلا و من على حبّ آل محمد مات مؤمناً مستكمل الايمان.
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، با ايمانى كامل از دنيا رفته است.

اَلا و من مات على حبّ آل محمد بشره ملك الموت بالجنة ثم نكير و منكر.
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، فرشته مرگ به او نويد بهشت مى‏ دهد و از پى او دو فرشته مأمور سوال در عالم برزخ به او نويد نجات و رستگارى مى‏ دهند.

اَلا و من مات على حبّ آل محمد يزق الى الجنة كما تزق العروس الى بيت زوجها.
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، او را با شكوهى بسان شكوهى كه عروس و داماد را مى ‏برند، به بهشت بدرقه خواهند كرد.

[گل مريم]

اَلا و من مات على حبّ آل محمد جعل الله قبره مزار ملائكة الرحمة.
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، آرامگاهش زيارتگاه فرشتگان رحمت مى‏ گردد.

الا و من مات علي حب آل محمد فتح له في قبره بابان الي الجنة
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، از آرامگاه او دو دروازه به سوى بهشت پرطراوت و زيبا گشوده مى ‏شود.

اَلا و من مات على حب آل محمد مات على السنة والجماعة.
آگاه باشيد كه هركس با دوستى خاندان محمّد(ص) جهان را بدرود گويد، بر راه و رسم پيامبر و توحيدگرايان جهان را بدرود گفته است.

اَلا و من مات على بغض آل محمد جاء يوم ‏القيامة مكتوب بين عينيه آيس من رحمةالله.
آگاه باشيد كه هركس با دشمنى خاندان محمّد(ص) از دنيا برود، روز رستاخيز در حالى وارد محشر مى‏ گردد كه در پيشانى او نوشته شده است كه: او از رحمت خدا نوميد است.

اَلا و من مات على بغض آل محمد مات كافراً.
آگاه باشيد كه هركس با دشمنى خاندان محمّد(ص) از دنيا برود، با كفر و شرك مرده است.

اَلا و من مات على بغض آل محمد ليم يشم رائحه الجنة.
آگاه باشيد كه هركس با دشمنى خاندان محمّد(ص) از دنيا برود، بوى بهشت به مشامش نخواهد رسيد

[گل مريم]

2- و نيز آورده‏ اند كه وقتى آيه شريفه «قربى» بر قلب پاك آن حضرت فرود آمد و آن را براى مردم تلاوت كرد، گروهى گفتند:

هان اى پيامبر خدا منظور از نزديكان شما كيانند كه دوست داشتن آنان بر ما واجب شده است؟

قالوا: ما رسول الله من قرابتك؟ من هؤلاء الذين و حبت علينا مودّتهم؟

آن حضرت سه بار فرمود: قال: فاطمة و ابناهما و قالها ثلاثاً.

نزديكان و خاندان من كه دوستى آنان را خدا بر توحيدگرايان واجب ساخته است، عبارتند از دخت ارجمندم فاطمه و دو فرزندش حسن و حسين - كه درود خدا بر همگى آنان باد - .