عرفان

[مهدی]

سنگ بنای عرفان ناب، آیات قرآن کریم است


عرفان ناب دينی را در سه بخش می‌توان توضيح داد. بخش اول اينكه منابع عرفان ناب آيات، احاديث و ادعيه می‌باشد. سنگ بنای عرفان ناب آيات است. عرفان ناب عرفانی است كه از سه منبع اصلی آيات قرآن كريم، احاديث معتبر و ادعيه تغذيه كند، در باب مضامين عرفانی آيات قرآن دو ديدگاه عمده وجود دارد؛ اول اين‌كه كل آيات قرآن كريم مضمون عرفانی دارند. تمام كسانی‌كه تفاسير عرفانی نگاشته‌اند قائل به اين ديدگاه هستند.
لازم به يادآوری است كه در بحث روش‌های تفسيری حداقل هشت روش برای تفسير قرآن مطرح شده‌ است كه برخی از آنها عبارتند از: روش عقلی مانند تفسير كبير فخررازی و تا حدی تفسير كشاف زمخشری كه در اين تفاسير قرآن به شيوه عقلی تفسير شده است. روش ديگر تفسير مأثور است، مانند تفسير البرهان سيد بحرانی و الدر المنثور جلال الدين سيوطی. روش‌های ديگری نيز برای تفسير قرآن استفاده می‌شود كه يكی از آنها تفسير عرفانی، كنايی، اشاری، تأويلی يا باطنی است، عمدتاً به اين شيوه تفسير قرآن، تفسير تأويلی يا باطنی گفته می‌شود. از آغاز تا امروز حدود 30 تفسير عرفانی عمده نوشته شده كه ظاهراً اولين تفسير نگاشته شده به روش عرفانی تفسير سهل تستری مربوط به سده سوم هجری است كه هم‌اكنون نيز موجود است. آخرين تفسير عرفانی نيز مربوط به سده اخير از آيت‌الله سيد مصطفی خمينی در چند جلد برجای مانده كه شامل آيات سوره حمد و 40 آيه ابتدايی سوره بقره است كه ايشان به شكل مبسوطی به تفسير اين آيات پرداخته‌ است.

[مهدی]

اگر تفسير آيت‌الله حاج‌آقا مصطفی ادامه پيدا می‌كرد، شايد حدود 100 جلد می‌شد، شهيد حاج‌آقا مصطفی در تفسير هر آيه از تمام جنبه‌ها به آيه می‌پرداخت و از تمام ابعاد آيه پرده‌برداری می‌كرد، حتی در يك آيه به مباحثی همچون علم اعداد و علم حروف نيز می‌پرداخت و از احكام مربوط به علم فقه آيه نيز بحث می‌كرد. يكی از ابعادی كه در تفسير مدنظر ايشان قرار داشت، بُعد عرفانی آيه بود. البته ناگفته نماند كه تفسير مختصر حضرت امام ‌خمينی(ره) مربوط به سوره حمد نيز از جمله تفاسير عرفانی سده اخير به‌شمار می‌آيد.
در ميان تفاسير عرفانی چند تفسير از ديگران برگزيده‌تر شده است كه يكی از آنها لطائف الاشارات قشيری مربوط به سده پنجم هجری است. تفسير ديگر تفسير كشف‌الاسرار و عدةالابرار خواجه عبدالله انصاری با شرح ابوالفضل رشيدالدين ميبدی است. اين دسته از مفسران بر آن هستند كه كل آيات قرآن كريم مضامين عرفانی دارند. ديدگاه دوم در باب آيات عرفانی قرآن، ديدگاهی است كه عنوان می‌كند آيات قرآن دسته‌بندی و طبقه‌بندی شده است، بخشی از آيات قرآن آيات علمی هستند، قائلان به اين ديدگاه 700 يا 900 آيه از قرآن را از جمله آيات علمی قرآن به‌شمار می‌آورند. تفسير المنار و الجواهر از جمله تفاسير معروف و شهير علمی هستند. سيدرشيد رضا در تفسير المنار عنوان می‌كند كه در قرآن 700 آيه علمی وجود دارد. اما طنطاوی در تفسير الجواهر ادعا می‌كند كه در قرآن كريم 900 آيه علمی وجود دارد. قابل ذكر است كه تفسير الجواهر از تفسير المنار در باب روش علمی مهم‌تر است. دكتر پاكنژاد نيز در كتاب «اولين دانشگاه آخرين پيامبر» با اين‌كه كتاب تفسير نيست، اما از آنجا كه وی پزشك بود با نگاهی علمی به آيات قرآن نگريسته است. در اين ديدگاه برخی از آيات قرآن را آيات فلسفی تشكيل داده‌اند. اين آيات حامل حجج و استدلال و قياس‌های قرآنی است. حدود 200 آيه از آيات قرآن حامل مضامين فلسفی به‌شمار می‌آيند؛ به‌عنوان مثال می‌توان از آيات «أَفِی اللّهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ» يا آيه «لَوْ كَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» نام بُرد كه در اين آيه از برهان تمانع برای توحيد استفاده شده است.

[مهدی]

حدود 2000 آيه در مورد توحيد و 2000 آيه مربوط به معاد احصاء شده است. بخشی از آيات مربوط به قصص است. به‌طور مشخص در قرآن قصه‌های فراوانی ذكر شده است كه آيات آن بالغ بر 1800 آيه است. اين حجم حدود يك سوم آيات قرآن را تشكيل می‌دهد كه در حد آيات مربوط به توحيد و معاد است.
همچنين در ميان آيات حدود 700 آيه عرفانی وجود دارد، البته منظور آياتی است كه بعد عرفانی در آن غالب است، زيرا آيات قرآن ذووجوه و دارای جنبه‌ها و ابعاد مختلف هستند. حتی يك آيه كوتاه مانند «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» نيز تنها به يك موضوع نمی‌پردازد. بنابر اين هركدام از اين دو ديدگاه را كه در نظر گيريم اجماع مركب حاصل شده است كه در ميان آيات آياتی وجود دارد كه به مباحث عميق عرفانی، معنوی و آسمانی اشاره كرده باشد؛ بنابراين اولين منبع عرفان ناب آيات قرآن است.

احادیث معتبر و صحیح؛ دومین منبع عرفان ناب
دومين منبع عرفان ناب، احاديث معتبر و صحيح نبوی و علوی است، در ميان روايات معصومين(ع) احاديثی وجود دارد كه حاوی مضامين عالی، ناب و زيبای عرفانی است كه در يك احصاء ساده تعداد اين روايات بالغ بر چندين هزار روايت است. چند سال گذشته كه بنده در صدد تأليف كتابی پيرامون عرفان حج بودم، تنها 5000 حديث در اين زمينه پيدا كردم كه پس از حذف 3000 مورد آن به دلايلی همچون ضعف سند و محتوا، 2000 حديث صحيح عرفانی از آن برجای ماند. طبيعی است كه در باب صوم و صلاة نيز احاديث بيشتری وجود داشته باشد، خصوصاً در باب عقايد مانند توحيد احاديث عرفانی زيادی از ناحيه معصومين(ع) صادر شده است.

[مهدی]

ادعیه؛ سومین منبع عرفان اسلامی
سومين منبع عرفان ناب اسلامی ادعيه هستند. دعا در واقع همان حديث با مضمون مناجات با خالق و مبدأ هستی است، اما به جهت اهميتی كه دارد به‌صورت منبع سوم معرفی می‌شود. اهميت و تأثير دعا در عرفان به‌گونه‌ای است كه می‌توان گفت عرفان ناب؛ يعنی دعای ابوحمزه ثمالی، مناجات امام حسين(ع) در روز عرفه، راز و نياز امام سجاد(ع) در مناجات خمس‌عشر، دعای كميل و ندبه و در يك كلام عرفان ناب؛ يعنی كتاب «مفاتيح الجنان» شيخ‌عباس قمی. اگر دعا عرفان نباشد، پس عرفان چيست؟ عرفان يعنی گفت‌وگو با خدا كه اين موضوع در ادعيه به‌صورت كامل و شفاف خودنمايی می‌كند. به‌طور خلاصه می‌توان دو كتاب را به‌عنوان منابع غنی عرفانی نام برد؛ مفاتيح الجنان و صحيفه سجاديه.
كتاب شريف «مفاتيح الجنان» خلاصه كتاب «اقبال الاعمال» سيد بن طاووس است. سيد‌ بن طاووس در تاريخ عرفان شيعه اسطوره دعا و مناجات به‌شمار می‌آيد. در طول تاريخ اسلام ده‌ها كتاب در باب تاريخ عرفان اسلام توسط اهل سنت به رشته تأليف درآمده است، اما متأسفانه حتی يك كتاب با عنوان تاريخ عرفانی شيعی وجود ندارد. اگر قرار باشد زمانی عرفان شيعی مكتوب شود، حتماً از سيد بن طاووس به‌عنوان يكی از ستارگان عرفان شيعی در آن كتاب ذكر به‌ميان خواهد آمد. از ميان 49 كتاب سيد، مضمون 19 اثر خاصه دعا است. يكی از شاهكارهای سيد كتاب «اقبال‌الاعمال» وی است كه هركس در باب عرفان و دعا كتابی نگاشته، براساس اين كتاب تأليف كرده است. در ميان منابع دينی ما عرفان سالم و پاك دفينه است، اگر روزی قرار باشد نكات عرفانی لطيف دين ما كشف شود و با عرفان‌های جديد سنجيده شود، خواهيم ديد كه كسانی همچون آنتونی رابينز، وين داير، اسپنسر جانسون، جان گری، تری سی، ديپاك چوبرا، كامفيل و ديگران آيا توان اظهار نظر خواهند داشت يا خير.

ادامه دارد!!!

[مهدی]

در باب موفقيت و روان‌شناسی موفقيت كتاب‌های زيادی تأليف و ترجمه شده است، از رابينز حدود 30 اثر به زبان فارسی ترجمه شده است. مهم‌ترين كتاب وی به‌نام «به‌سوی كاميابی» به 17 گونه مختلف به‌چاپ رسيده است. كاترين پاندر ـ خانمی است كه به ترويج و نشر عرفان مسيحی همت گمارده است ـ نيز 7 كتاب دارد كه برخی از عناوين كتاب‌هايش همچون «چشم دل بگشای» و «دولت عشق» توسط 11 مترجم با نام‌های مختلف به‌چاپ رسيده كه در اصل يك كتاب بيشتر نيست.
از مهم‌ترين آثار عرفانی مجموعه كتاب‌های وين داير است، از ميان آثار وين داير 25 كتاب وی به زبان فارسی ترجمه شده است. در مجموع در باب روان‌شناسی موفقيت در حال حاضر حدود 1500 كتاب به زبان فارسی در بازار موجود است كه بنده اكثر اين كتاب‌ها را خوانده‌ام و با ديدگاه‌های آن آشنا هستم. اگر تمام اين كتاب‌ها را به لحاظ ارزش علمی و محتوايی در يك كفه ترازو بگذارند و بخواهند تنها با يك كلمه از يكی از جملات قصار نهج‌البلاغه بسنجند، هرگز برابری نخواهد كرد كه اصلاً قابل قياس نيست، زيرا اين دو كلام از يك جنس و مقوله نيستند. بخش دوم در باب عرفان ناب دينی پيشگامان آن هستند كه به دو دسته متقدمين و متأخرين تقسيم می‌شوند. از ميان پيشگامان عرفان شيعی می‌توان از افرادی همچون؛ شيخ جعفر شوشتری، ميرزا حسين‌قلی همدانی، بهاری همدانی، سيد احمد كربلايی، ميرزا جوادآقا ملكی تبريزی، آيت‌الله شاه‌آبادی، آيت‌الله سيدعلی‌آقا قاضی طباطبايی، علامه طباطبايی و امام‌خمينی(ره) نام برد.
امام‌خمينی(ره) 5 سال نزد ميرزا جوادآقا ملكی تبريزی تلمذ كردند، ميرزا جوادآقا ملكی تبريزی صاحب آثار و كتب ارزنده‌ای هستند كه از جمله مهم ترين آنها می‌توان از كتاب «المراقبات» در باب مراقبه‌های 12 ماه سال، «رساله لقاءالله يا لقائيه» عرفان عاشقانه و مناجات گونه و «اسرار نماز» نام برد. در ميان اين افراد، بلكه در طول تاريخ تشيع همواره افرادی اهل سياست و عرفان؛ همچون آيت‌الله‌العظمی بروجردی، آيت‌الله نائينی، آيت‌الله بهبهانی و آيت‌الله مدرس و همچنين افرادی اهل فقاهت و عرفان؛ همانند ميرزا حسين‌قلی همدانی و آيت‌الله‌العظمی بهجت وجود داشته‌اند.

[مهدی]

امام خمينی(ره) جامع فقاهت، سياست و عرفان بودند


در ميان پيشگامان عرفان ناب اسلامی اين‌كه يك نفر اهل سياست باشد در اوج، يعنی يك حركت بزرگ سياسی را ايجاد و رهبری كند، اهل فقاهت باشد در قله، يعنی مرجع اعلم و تام‌الاختيار در زمان خودش باشد و هم اهل عرفان در بلندا باشد، نظيری ندارد غير از امام‌خمينی(ره). تنها كسی كه از زمان غيبت كبری تا زمان حاضر توانسته باشد ميان اين سه جمع كرده باشد، جز شخص ايشان وجود ندارد.
امام خمينی(ره) 6 كتاب بسيار مهم عرفانی دارند كه از جمله آنها عبارت است از؛ «دعای سحر»، «سرالصلاة»، «شرح جنود عقل و جهل»، «كتاب اربعين» و «مصباح الهداية الی الخلافة و الولاية»، آيت‌الله‌العظمی جوادی آملی در طی سال‌های 64 تا 70 بر اساس متون عرفانی رايج به تدريس درس عرفان می‌پرداختند به اين صورت كه هنگامی‌كه يك مبحث تمام می‌شد به شرح آن می‌پرداختند كه اين شرح بر اساس دو كتاب صورت می‌پذيرفت. يكی از آن دو كتاب، كتاب «مصباح الهداية الی الخلافة و الولاية» بود كه ايشان با احترام بسيار زيادی با اين كتاب برخورد می‌كردند. آيت‌الله‌العظمی جوادی آملی در طی اين چند سال بيش از 20 مرتبه تكرار كردند كه امام(ره) در اين كتاب فرازهايی دارند كه من نمی‌فهمم. نكته جالب توجه اين است كه امام(ره) اين كتاب را در سن 26 سالگی نگاشته‌اند. كتاب «مصباح الهداية الی الخلافة و الولاية» تعليقه يا رديه‌هايی بر ديدگاه‌های محی‌الدين عربی، مهم‌ترين شخصيت و اسطوره عرفان اسلامی، متوفی 637، قرن هفتم است.

ادامه دارد

[مهدی]

ابتناء بر شريعت وحيانی شاخص اصلی عرفان ناب است


بخش اول و دوم در عرفان ناب اسلامی، منابع عرفانی و پيشگامان آن هستند، سومين نكته در باب عرفان اسلامی، شاخصه‌های عرفان ناب است. عرفان ناب دارای 10 ويژگی و خصيصه است؛ اول آنكه عرفان ناب خدا محور است، يعنی معتقد است آمدن انسان به اين جهان برای نيل به هدفی صورت گرفته و آن آشتی با مبدأ عالم هستی است كه برای اين مهم بايد تلاش كند.
نام اين تلاش در ادبيات دينی تقوا، عمل صالح يا عمل ايمانی است. در توضيح تقوا می‌توان گفت كه بايد كاری كرد تا خدا با انسان آشتی كند و در كنار او بنشيند همان‌طور كه در فرازهايی از ادعيه، خداوند را با عبارت «يا جليس الذاكرين» می‌خوانيم. عرفانی ناب است كه دست انسان را در دست خدا بگذارد، قد انسان‌ها را تا آسمان‌ها بلند كند، خواهان تصفيه و طهارت درون انسان‌ها باشد و لحظه به لحظه انسان را با خدا صميمی‌تر كند. بنابراين اولين خصيصه عرفان ناب اين است كه انسان را از فرش به عرش برساند، «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ؛ سخنان پاكيزه به سوى او بالا مى‏رود و كار شايسته به آن رفعت مى‏بخشد»(فاطر/10) عرفان ناب تا مقام عصمت انسان را بالا می‌برد، يعنی جايی كه انسان ديگر خطا و اشتباه نكند. تعبير دينی آشتی با خدا «قرب الی الله» است. قرب دو گونه است؛ قرب انسان به خدا و قرب خدا به انسان، در قرآن آياتی ناظر به هر دو قرب؛ يعنی هم قرب خداوند به ما‌‌سوا و هم قرب مخلوقات و بندگان به خدا وجود دارد كه از جمله آنها می‌توان به آيات «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنكُمْ وَلَكِن لَّا تُبْصِرُونَ؛ و ما به آن [محتضر] از شما نزديكتريم ولى نمى‏بينيد»(واقعه/85) و يا آيه «وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ؛ و ما از شاهرگ [او] به او نزديكتريم»(ق/16)، يعنی نسبت خدا با انسان نسبت بود و نبود است.

[مهدی]

همچنين در آيه ديگر كه از لطايف آيات قرآن به‌حساب می‌آيد، چنين می‌فرمايد: «وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِيبٌ؛ و هرگاه بندگان من از تو درباره من بپرسند من نزديكم»، در اصل بايد يك «قل» در آيه باشد اما مفسران عنوان می‌كنند كه به علت شدت قرب خدا به انسان از آوردن واسطه صرف نظر شده است.
دومين خصلت عرفان ناب مبتنی بودن آن بر شريعت وحيانی است، نسخه عمل انسان در اين جهان دوگونه است؛ اول نسخه‌ای كه حاصل وحی خداوند است و به آن شريعت وحيانی می‌گويند و دومين مورد عبارت است از نسخه‌های بشری؛ مسلم است كه برای تسكين آلام ذهنی، فكری و روحی انسان نسخه‌ای كه خالق او ارائه كند قطعاً مفيدتر خواهد بود. حدود سده 5 قبل از ميلاد؛ يعنی 2500 سال پيش، شخصی به نام بودا 13 سال در بيابان‌های داغ و سوزان هندوستان رياضت كشيد و به حالت روشن ضميری، روشن باطنی و يا نيروانا دست يافت. پس از آن وی نسخه‌هايی پيچيد و در طی 45 سال آن نسخه‌ها را ترويج و تبليغ كرد كه بر اساس يافته‌ها و تجربه‌های دينی خودش تنظيم شده بود. آيين بودا به دلايلی به‌سرعت سراسر هندوستان را فراگرفت و از هندوستان خارج شد. امروزه مهم‌ترين آيين معنوی غير دينی در جهان معاصر تعاليم اخلاقی معنوی بوديسم است. در كشور خودمان نيز در دو دهه اخير به‌عناوين مختلف آيين بوديسم تبليغ و ترويج شده است. نكته جالب توجه اما تأسف‌انگيز اين است كه در اين دو دهه كتاب‌هايی كه در باب تعاليم معنوی بودا به زبان فارسی ترجمه وچاپ شده، چندين برابر آثار امام‌خمينی(ره) و شهيد مطهری است.
سومين خصيصه عرفان ناب مبتنی بر اعتقاد به جهان ديگر است، هرگونه عرفانی كه از اين سه خصيصه خالی و تهی باشد، عرفان سكولار است. سكولاريسم ابعادی دارد كه يكی از ابعاد آن عرفان سكولاريسم است.

[مهدی]

اين عرفان دو خصيصه دارد: اول آنكه از خدا تهی است و انسان در اين عرفان به‌جای خدا نشسته است. اگوست كنت فيلسوف و جامعه‌شناس فرانسوی قرن 19 برای اولين بار اين نظر را مطرح كرد كه چرا بايد به اميد فرضيه‌ای به‌نام خدا بنشينيم و پس از او نيچه فرضيه مرگ خدا را مطرح كرد.
دومين ويژگی عرفان سكولار اصالت دنيا و دنيا گرايی آن است، در عرفان‌های سكولار گاه از خدا و معاد نيز اسمی به‌ميان می‌آيد، اما اصالت ندارد و اصالت حقيقی با انسان است؛ يعنی خداوند و هرچه در اين جهان است در خدمت بشر است. در اين گونه از عرفان‌های سكولار مطرح می‌شود كه انسان بايد در اين جهان به آرامش دست يابد، پس بايد راهكارهای آن را كشف كرد. به‌همين جهت در راستای روش‌های شاد زيستن، كسب ثروت و هر آنچه موجب آرامش و رفاه اين جهانی است، كتاب تأليف می‌شود و تمام داشته‌های درونی و بيرونی انسان بر اساس تكنيك‌های اين جهانی شكل می‌گيرد.

منبع :خبرگزاری بین المللی قرآن