سوره مزمل چشم انداز اهل سر و سلوك

[ملکوت]

هر كه اهل سير و سلوك باشد و رسیدن به مقامات عالیۀ عرفانی را به عنوان چشم‌انداز پیش روی خود رقم زده باشد، با عمل به اين دستورالعمل مي‌تواند به مطلوب خود برسد.

در این مجال شرح مختصری از دستورات خداوند سبحان در سورۀ مزّمّل بیان خواهد شد.

«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم، يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ، قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً، أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً، إِنَّا سَنُلْقي‏ عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقيلاً، إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قيلاً، إِنَّ لَكَ فِي النَّهارِ سَبْحاً طَويلاً، وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتيلاً، رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكيلاً، وَ اصْبِرْ عَلي ما يَقُولُونَ وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَميلاً»[1]

[ملکوت]

اول: شب ‌زنده‌‌داري

اولين دستور خداوند براي پيامبر اعظم(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) شب ‌زنده‌داري است. ميزان اين شب‌زنده‌داري را نيز معيّن مي‌فرمايد: «قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَليلاً، نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَليلاً، أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتيلاً»
بر اين اساس، شب‌زنده‌داري آن حضرت از شگفتي‌هاي سيرۀ ايشان به‌شمار مي‌آيد. هر چند اين دستورالعمل براي شخص پيامبر(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) نازل شده است، امّا هركس قصد سير و سلوك دارد، با اجراي اين دستورالعمل در حد توان خويش مي‌تواند به مقاماتي عرفاني دست يابد.
پيامبر اكرم(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) نیمۀ دوّم شب را بيدار بودند. مسلمانان نيز باید اوّل شب را به استراحت بپردازند و خود را برای شب زنده‌داری در دل شب آماده کنند. ولی متأسّفانه برخی مسلمانان عکس آن عمل می‌کنند؛ به گونه‌ای که رسم شده است از اذان مغرب و عشاء تا نیمۀ شب بیدار باشند و از نصف شب تا صبح بخوابند. دستور اسلام که در قرآن مجید و روایات شریف اهل بیت(عليهم‌السّلام) آمده است، استراحت در دو سوّم اوّل شب و بيداري در يک سوّم ديگر مي‌باشد. [2]

[ملکوت]

دوّم: نماز شب(تهجّد)

خداوند متعال رسول اكرم(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) را به تهجّد، قيام به عبادت در شب و انجام دادن نافله‌هاي خاصي امر مي‌كند و مي‌فرمايد: «به واسطة نماز شب به تو مقام محمود يعني موفّقيّت در رسالت و شفاعت در آخرت عنايت مي‌كنيم.»
کسی که از مقام محمود برخوردار شود، در دنيا وآخرت به درجه و مقامي مي‌رسد كه ديگران غبطۀ او را مي‌خورند. به عبارت روشن‌تر، کسی كه نماز شب خوانده است،‌ در دنيا در کار خود موفّق می‌شود و در قيامت، نورانيّت و درخشندگي خيره‌‌كننده‌اي پيدا مي‌كند. او در صف محشر جلو مي‌رود تا به صف انبياء مي‌رسد و آنجا مقام محمود است،‌ در چنان موقعيّتي اهل محشر به او غبطه مي‌خورند.

نافلۀ شب در سیر و سلوک جایگاه برجسته‌ای دارد و عنایاتی از جانب حق تعالی برای سالک رقم خواهد زد؛ وقتي مؤمن در نيمه‌هاي شب، با صرف نظر كردن از لذّت و شيريني خواب، از جاي خود برمي‌خيزد و نماز شب مي‌ خواند، عنايت خاصي از سوي پروردگار عالم شامل حال او می‌شود.

نماز شب، برکت دنیا و نورانیت آخرت را برای اهل معرفت به ارمغان می آورد و ترک آن، حتّي برای یک مرتبه نیز نزد پویندگان راه حقیقت، خسارت جبران ناپذیری به شمار می‌آید و از آن برآشفته می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که اگر فرزند خود را از دست بدهند، این‌چنین ناراحت و پریشان نخواهند شد.

[ملکوت]

سوّم: تمسّک به قرآن

تكرار آيات الهي در آرامش و تقويت ارادۀ پيامبر(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) بسيار مؤثر بود و بر اساس همين دستورالعمل، يكي از مهم‌ترين برنامه‌هاي زندگي آن حضرت، تلاوت آيات الهي در دل شب بوده است.

پيامبر اكرم(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) آيات الهي را با لحني دلنشين با تأمّل و تدبّر تلاوت مي‌فرمودند. آیات نورانی قرآن کریم، از طراوت و لطافت ویژه‌ای برخوردار است. الفاظ قرآن جاذبه دارد و برکات و خواص بی‌بدیلی نصیب انسان می‌کند.

ارتباط با قرآن کریم در سير و سلوك انسان‌هايي كه خواهان رسيدن به مقام‌هاي عرفاني هستند، بسيار راهگشا است.

قرآن حیات طیّب دارد و ادب ایجاب می‌کند که انسان در مقابل قرآن مؤدّب باشد، هم در ظاهر و هم در باطن. یعنی دل هم مؤدّب باشد و به این طرف و آن طرف نرود و فقط متوجّه قرآن باشد. در این صورت است که در قلب یک حالت دیگر به‌وجود مي‌آید که همان حضور قلب در موقع خواندن قرآن است. یعنی انسان در می‌یابد که همه‌ جا محضر خداست و او با خدای سبحان سخن می‌گوید و خداوند نیز‌ جواب او را می‌دهد.

[ملکوت]

چهارم: اراده

در تعریف اراده همين بس که «نمي‌دانم»، «نمي‌توانم» و «نمي‌شود» در انسان وجود ندارد؛ زيرا اگر بخواهد مي‌داند، اگر بخواهد مي‌تواند و اگر بخواهد مي‌شود.

همۀ پيروزي‌ها متوقّف بر ارادۀ قوي است. همۀ پیامبران(عليهم‌السّلام)، در پرتو ارادۀ قوی توانسته‌اند رسالت خود را به درستی انجام دهند و نقش پیامبری را به بهترین وجه ممکن ایفا نمایند.

پیروزی حضرت خاتم الانبیاء(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) در هشتاد و چهار جنگ طاقت فرسا، بدون امکانات و تجهیزات و تحمّل مصائب جانگداز مکّه با سختی بیشتر از جنگ‌های مدینه، در اثر اراده و عزم قویّ آن حضرت صورت پذیرفت.

اهل سیر و سلوک نیز پیشرفت خود در مسیر حرکت به سوی خدای متعال و عروج به منازل عرفانی را از ارادۀ قوی دارند. اساساً عزم و ارادۀ قوی می‌تواند توجّه آدمی را دائمی کند و او را در مسیر هدایت نگه دارد و به جلو براند.

در تاريخ فراوان ديده شده که افرادی در فرصت‌ها از خواب غفلت بیدار شده‌اند و با ارادۀ قوي توانسته‌اند بیداری خود را همیشگی کنند و به مقام یقظه برسند. حرّ بن يزيد رياحي و فضيل ا‌بن‌ عياض نمونۀ صادق کسانی هستند که پس از بیداری، با عزم جدّی و ارادۀ قوی مسیر سعادت را پیمودند و به مقصد رسیدند.

[ملکوت]

پنجم: قاطعيت در گفتار

ارادۀ فولادي و قاطعيّت در کلام، دو ابزار مهم و اساسی براي پيشرفت اهداف انبياء الهي(عليهم‌السّلام)به شمار می‌رود و قرآن کريم اشارات فراوانی بر استفادۀ پیامبران(عليهم‌السّلام) از این دو ابزار دارد. با سیر در سیرۀ پیامبر گرامی(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) نمونه‌های فراوانی از قاطعیّت آن حضرت در برابر مشرکین را نمایان می‌سازد. قاطعیّت در گفتار در سیرۀ اهل بیت عصمت و طهارت(عليهم‌السّلام) نیز نقش برجسته‌ای دارد.

در هر امری قاطعيّت در کلام، لازم است و قطعاً پيروزي در برنامه‌ها و پيشرفت در امور، بدون قاطعیّت در گفتار میسّر نخواهد شد.

افرادي که قصد سير و سلوک دارند، بايد در مقابل گناه با قاطعيّت برخورد کنند و بدانند که از مهارهاي بزرگ شيطان درون و شيطان برون، رو دربايستي است که بسياری از مردم را دچار ذلت و بدبختي کرده و مي‌کند.

سالک بايد در مقابل شياطین درون و برون، شیاطین انسي و جنّي، نفس امّاره و هوا و هوس، از خود قاطعيّت نشان دهد.

در روايات آمده است که در دورۀ آخرالزّمان چون مردان قاطعيّت ديني ندارند، توسط زن و بچّۀ خود جهنّمي مي‌شوند. زيرا آنها طالب تشريفات و تجمّلات دنیوی هستند و مرد مجبور است از راه گناه تأمين نماید.

[ملکوت]

ششم: فعّاليّت مدام

خدای سبحان مي‌فرماید: يا رسول ‌الله! بار اين رسالت بسيار سنگين است و نياز به مجاهدت شبانه‌روزي دارد.

اهل سیر و سلوک نيز به ‌عنوان پيروان آن مكتب الهي و پویندگان راه حقیقت، بايد لحظه‌اي از تلاش و كوشش باز نمانند.

در معارف قرآن و عترت(عليهم‌السّلام) بر لزوم فعّالیّت انسان، تأکید فراوانی شده است. ولی آنچه شایستۀ توجّه است، پافشاری آموزه‌های اسلامی بر تلاش و کوشش در جهت آبادانی دنیا و آخرت می‌باشد و فعّالیّت در راستای آبادی یکی از این دو سرا، به تنهائی، به شدت نکوهش شده است.[3]

آدمی باید دو بّعدی باشد و همانطور که با تهجّد، شب زنده‌داری، نماز شب و تلاوت قرآن، خانۀ آخرت خویش را روشن می‌سازد، باید به قدر کافی و در حدِّ نیاز، به امور دنیوی نیز بپردازد و از هیچ کوششی در جهت تحصیل یک زندگی مطلوب، دریغ ننماید.

[ملکوت]

هفتم: ذکر مدام

به ياد داشتن خداوند تبارك و تعالي داراي آثار، خيرات و بركاتي غيرقابل شمارش است. به بزرگي ياد كردن پروردگار، آدمي را به ياد عظمت و جبروت او مي‌اندازد و از لغزش‌ها و عصيان از اوامر الهي باز مي‌دارد.

از اين‌رو، هر انسان مؤمني بايد به فراخور حال خويش و به نسبت اراده و معرفتش، ذكري از اذكار را براي خود برگزيند.

البته مقصود از ذكر گفتن، دست كشيدن از امور زندگي و رو به قبله نشستن و فقط اذكاري را بر زبان جاري كردن نيست؛ بلكه در هر حال انسان مي‌تواند از ياد خدا غافل نباشد. همۀ موجودات ذكر دارند و اگر کسی گوش شنوا و شعور ديني داشته باشد، تسبیح آنان را می‌شنود.

ذكر براي تقويت اراده خيلي مهم است و بديهي است انجام مأموريتي مانند مأموريت پيامبر خاتم‌(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم)، نيازمند اراده‌اي فولادي است. سير و سلوك معنوي و ريشه‌كني رذائل اخلاقی نيز اراده‌اي قوي مي‌طلبد و براي كسب اين اراده، مداومت بر ذکر لازم است.

ذکر مراتبي دارد که عبارتند از : ذكر لفظي(لقلقة زبان)، ذکر قلبي(همراهي دل در ذکر) و ذکر عملي(مطابقت عملکرد با ذکر)، و مهمترين و برترين مرتبة ذکر ذکر عملي است. بدين معنا که انسان به‌گونه‌اي به ياد خداوند متعال باشد كه اگر زمينۀ معصيتي برايش فراهم شد، ياد خداوند مانع از انجام آن معصيت شود.

[ملکوت]

هشتم و نهم: دعا و انقطاع الی الله

انسان بدون دعا نمي‌تواند در كارش موفّق شود. استغاثه به درگاه حضرت احدیّت و تضرّع و خدا خدا گفتن، موجب می‌شود خداوند متعال به یاری بنده‌اش بشتابد و از او دستگيري كند. خصوصاً وقتی که دعا با انقطاع همراه باشد.

دعا و راز و نياز با خداوند متعال در تعاليم ديني از جايگاه سترگي برخوردار است.[4] [5] و در سلوک معنوي انسان نيز اثرات سازنده اي دارد. بنابراين، سالک بايد برنامه‌اي براي راز و نياز و دعا به درگاه حق تعالی داشته باشد. اهل سير و سلوک، حاضرند هستي خود را براي لحظه‌اي و ساعتي سخن گفتن با معشوق فدا كنند.

بنابر تصريح قرآن کریم، دعا به منظور رشد و تعالی بندگان است.[6] وگرنه آن قادر متعال نیازی به عبادت و یا دعا و نیایش بندگان خود ندارد.

دعا مراتبي دارد که عبارتند از: مرتبۀ اوّل؛ دعای زبانی، مرتبۀ دوّم؛ توجّه به معنی دعا، مرتبۀ سوّم؛ همراهی دل در دعا و مرتبۀ چهارم؛ تبتُّل
ارزشمندترين مرتبة دعا، تبتّل است. بدين معنا که انسان، از هر موجودی غیر از خدای سبحان منقطع گردد و به خداوند وصل شود.

واژۀ انقطاع را از دو زاويه مي‌توان نگریست. يكي «انقطاع عن الناس»و ديگري «انقطاع الي الله».

در حقيقت دعا بايد اين مأموريت و نقش را در حالت معنوي بنده به ‌وجود آورد. بريدن از همه چيز حتّي از خود و وصل شدن به خدا در همه چيز حتّي در استقلال خود. اين حقيقت و فلسفۀ دعا است و همان توحيد افعالي است که به دست‌ آوردن آن بسیار مشکل مي‌باشد.

[ملکوت]

دهم: توکّل

‌ لازمۀ موفّقيت در هر كاري، توكّل است و بدون آن، رسيدن به موفّقيت امكان‌پذير نيست.

اگر انسان در امور زندگی خداوند را وكيل قرار دهد، به مطلوب خود دست خواهد يافت. توكّل به اين معني است كه انسان به جايي برسد كه به جز خداوند تبارك‌‌ و تعالي به هيچ كس اميد نداشته باشد و خداوند را پناه خود بداند. پيامبر اكرم(صلّي‌الله عليه وآله وسلّم) اين حالت را صد در صد در خود به‌وجود آورده بودند.

انسان در بن‌بست‌ها نيازمند توكّل است. در بن‌‌بست‌ها و تنگناهايي كه هيچ فريادرسي نيست، فريادرس حقيقي به ياري آدمي مي‌آيد و او را نجات می‌بخشد.

نبايد فراموش كنيم كه مسبّب الاسباب و اصلاح كنندۀ امور، خداوند تبارك‌ وتعالي است.

آن كسي كه مي‌تواند راه سالک را هموار کند، صفات رذيله را از دل‌ او بركند و مملکت دل او را به زیور فضائل اخلاقی بیاراید، خداوند است. همان خداوندی كه با فضل و رحمتش توفيق اين مهم را به انسان مي‌دهد. [7]