ج- راه معرفت خدا به خدا که در ذیل «عَلَى كُلِّ شَیْءٍ شَهِیدًا» ؛ و خداوند همواره بر هر چیزی گواه است.
در هر یک از راههای سهگانه، ویژگیهایی مطرح است که قابل تأمل میباشد؛ مثلاً در راه آفاقى، سالک (رونده)، مسلک (راه) و مسلوکٌ الیه (هدف) از هم جدا هستند. در راه انفسى، سالک و مسلک یکی و مسلوک الیه جدا است. در راه سوم که سیر در حقیقت هستی است، مسلک و مسلوک الیه از حیث عینی و خارجی یکی هستند، یعنی وحدت خارجی دارند؛ اگر چه کثرت مفهومی دارند؛ بنابراین، به تعبیر امام صادق (علیهالسلام):
هیچ آفریدهای چیزی را درک نمیکند مگر به واسطه خدا و معرفت خدا را [نیز] درک نمیکند، مگر به واسطه خدا. 14
چنین راهى، نزدیکترین راه، عمیقترین راه و امنترین راه برای رسیدن به «هدف» یعنی معرفت خدا است، و چنین معرفتی به خدا است که آیات«هُوَ الأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ»15؛ اوست اوّل و آخر و ظاهر و باطن، و او به هر چیزى داناست. و «وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَیْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ»16؛ و مشرق و مغرب از آنِ خداست پس به هر سو رو کنید، آنجا روى [به] خداست. را قابل فهم و تجربه یا درک و دریافت مینماید. (رسد آدمی بجایی که بجز خدا نبیند) .
و انسانهایی که از حیث معرفتی – معنویتی صاحب نظر و صاحب بصر یا صاحبدل شدهاند به تعبیر قرآن مصداق: «إِنَّ فِی ذَلِکَ لَذِکْرَى لِمَنْ کَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ وَ هُوَ شَهِیدٌ.»17
قطعاً در این [عقوبتها] براى هر صاحبدل و حق نیوشى كه خود به گواهى ایستد، عبرتى است. و دارای عرفان به خدا از طریق خدا، لکن بر محور شهود، به خدا میرسد.
و در این مجال فقط به رابطه قرآن و عرفان پرداختیم که اساس عرفان در بطن قرآن است. نه پرداختن به اصول عرفانی که خود مبحثی جدا میطلبد.
از آنچه گفتیم معلوم شد که خطوط کلی عرفان در منابع اصیل اسلامی وجود صریح و قوی دارد و اصلاً عرفان خمیرمایه دین مبین اسلام است و به خوبی بطلان نظریه وارداتی بودن عرفان در اسلام معلوم شد.
1. سوره نحل: 89 .
2. سوره انعام: 38 .
3. سوره یس: 12.
4. تفسیر المیزان، ج7، ص81
5. سوره مائده: 3.
6. تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج3، ص129، چاپ اول، 1381 ش، اسراء، قم.
7. تفسیر المیزان، ج34، ص235.
8. تبیان، دفتر سیزدهم، ص63.
9. صحیفه نور، ج19، ص438.
10 . سوره انعام: 104 .
11. سوره کهف: 110 .
12. سوره فصلت: 53 .
13. عبدالله جوادی آملى، تفسیر موضوعی قرآن مجید، ج2، ص150، متن و پاورقى.
14. توحید صدوق، ص143، باب11، ح7.
15. سوره حدید: 3.
16. سوره بقره: 115.
17. سوره ق: 37.
گروه دین و اندیشه تبیان، تلخیص و فرآوری فاطمه محمدی