امام علی علیه السلام و عرفان

[مهدی]

شاخصه ‏هاي عرفان امام علي(ع) در نهج البلاغه

مقدمـه

امروزه بازار عرفان در بسياري از كشورها، همچنين كشور ما داغ شده است و بسياري از جوانان حقيقت‌جو به دليل پایین بودن سطح آگاهي در اين زمينه دچار دام‌های افراد سودجویی شده‏اند كه احساسات پاك آنان را براي مقاصد شوم خود به بازي گرفته‏اند. از آنجايي كه بیشتر فرق انحرافي، عرفان خود را به زهد امام علی (ع) منسوب مي‏دانند، بررسي شاخصه‏هاي عرفان از ديدگاه امام علی (ع) امري ضروري است. آيا امام العارفين و الزاهدين تنها به عبادت و رياضت مي‏پرداخت و در اجتماع حضور فعّالي نداشت؟ يا اينكه او علم و حلم، جنگ و زهد، آخرت و دنيا، تعقل و عزت نفس و فقر و غنا را با هم يك جا جمع كرده بود و يك فرد با كامل‌ترين ظرفيت انساني‏اش بود؟ اصولاً اسلام براي كمال بشر، هدفي جز به فعليت رساندن تمامي استعدادهاي بالقوه‏اش ندارد و علی (ع) يگانة تاريخ در بهره‏مندي از تمام ظرفيت الهي‏اش بود. بر سالكان كوي حق است كه به امام خود اقتدا كنند و درس سلوك از او گيرند كه براي هدايت بشري بهترين راهنما و الگو است.

[مهدی]

تعريف عرفان در لغت و اصطلاح


عرفان در لغت، به معنای شناختن، آگاه شدن، دانستن و بازشناسي آمده است و بيشتر به مفهوم شناخت و معرفت حق سبحانه استعمال مي‏شود (صادقی ارزگانی،1384، ص 21-22).
راغب اصفهاني (1416 ق، ص 560) در مفردات الفاظ قرآن كريم، معرفت و عرفان را ادراك شيء با انديشيدن و تدبر در اثر آن دانسته است.
عرفان در اصطلاح، ‌علم و ادراك خاص است كه از راه تزكية نفس و تصفية جان به دست مي‏آيد؛ يعني از طريق سير و سلوك، مكاشفاتي نصيب سالك مي‏شود كه از وقايع و حقايق هستي حكايت مي‏كند و نيازمند تفسير است (صادقی ارزگانی، 1384، ص 22).
البته گاهي عرفان به مفهوم عام، يعني وقوف به دقايق رموز چيزي (مقابل علم سطحي و قشري) است.

[مهدی]

تقسيمات عرفان‌


علم عرفان به دو دسته عرفان نظري و عرفان عملي تقسيم مي‏شود. عرفان نظري، تفسير مشاهدات عارف و يافته‏هاي حضوري و بي واسطة او از حقايق هستي است كه در قالب الفاظ و مفاهيم بيان مي‏شود و گاهي به صورت استدلال‌هاي فلسفي به شكل بحث‏هاي علمي مطرح مي‏گردد. گاهي به ضوابط كشف و شهود نيز عرفان نظري گويند.
عرفان عملي، همان مراحل سير و سلوك است كه نتیجه آن شهود قلبي حقايق هستي است (کاشفی، 1384، ص 18).
عرفان ممكن است سازنده و مثبت يا منفي و مخرب باشد. عرفان مثبت، يك حركت پويا به سمت رشد و تعالي انساني است و همة جنبه‏ها، ظرفيت‏ها و استعدادهاي بشري را رو به تكامل مي‏برد؛ اما عرفان مخرب يا منفي، همان حركت انحرافي از مسير حق و ركود از پله‏هاي انسانيّت و گوشه‏گيري افراطي از جامعه است.
در عرفان منفي، زهدگرايي و رياضت‌هايي كه اين افراد مي‏كشند، بيشتر براي كسب اعتبار و رتبة دنيايي است و به هدف سير و سلوك الهي توجه ندارند.
اين عارف نمایان در صحنه‏هاي سياسي و اجتماعي حاضر نمي‏شوند و بيشتر به گوشه‏گيري مشغول‏ هستند تا تلاش و فعاليت اقتصادي و توجه به اصلاح جامعه.

[مهدی]

هدف عرفان از ديدگاه امام علی (ع)


عرفان در نظر اميرالمؤمنين (ع) هدفي جز تعالي روح توحيدي افراد ندارد.
امام علی (ع) اساس و شالودة دين، معرفت خداوند و كمال شناخت حضرت حق را تصديق و توحيد الهي مي‏داند كه باعث اخلاص انسان در تمامي مراحل زندگي و انجام همة امور می‌شود:
اول الدين معرفته و كمال المعرفته التصديق به و كمال التصدق به توحيده و كمال توحيده الاخلاص له؛ اساس دين (آغاز دينداري)، شناخت خداوند است و كمال شناخت خداوند، تصديق به وجود او (باور داشتن او) و كمال باور داشتن خدا، اقرار به توحيد و يگانگي اوست و توحيد او با اخلاص نسبت به او تكميل مي‏شود (نهج‌البلاغه، خطبه 1، ص 20).
بنابراين، براي رسيدن به اخلاص بايد فرد مؤمن ابتدا ايمان خود را كامل نمايد تا به بينش توحيدي برسد و براي هيچ كس يا هيچ چيز در مقابل خداوند، ارزشي قائل نشود؛ بلكه تنها به سوی معبود و محبوب حقيقي حركت نمايد.
پس عبادت كه همان تسليم و خضوع در برابر معبود است، از احساس وابستگي وجود و كمال عبد به معبود ناشي مي‏شود و اين برخاسته از معرفت است (جعفری، 1358، ج 2، ص 53).

[مهدی]

ضرورت و اهميت بررسي شاخصه‏ هاي عرفان امام علی (ع)


بيشتر عرفا مدّعي ‏اند كه عرفان خود را با واسطه از امام المتقّين، علی (ع) گرفته‏اند و سر سلسلة خود را به زهد حضرت متصل مي‏دانند. از طرفي بدعت‌ها، آداب ظاهري و زهدگرايي‏هاي افراطي در ميان گروه‌هاي مختلف آنان هرگز با روحية حق‌مداري، شريعت‌گرايي و تعادل اجتماعي حضرت علی (ع) سازگار نیست؛ بنابراين، براي آشنايي سالكان حق از مسير صحيح سير و سلوك و بازشناسي عرفان مثبت و سازنده از عرفان منفي و مخرب، شناسايي شاخصه‏هاي عرفان امام علی (ع) يك ضرورت به نظر مي‏رسد. حضرت علی (ع) در اين مورد مي‏فرماید:
ألا و انّ لكّل مأموم اماماً يقتدي به و سيتضيء به نور علمه؛ آگاه باشيد كه هر شخصي را پيشوايي است كه به او اقتدا مي‌كند و از نور دانش او روشني مي‌جويد (نهج‌البلاغه، نامه 45، ص 394).
بنابراين، بايد دستورات و برنامه‏هاي عرفان ناب را از امام العارفين (ع) دريافت كرد و به گوش جان سپرد.
از طرفي، اگر ما بخواهيم به كمال انساني خودمان برسيم، بايد بدانيم كه سيماي معنوي انسان كامل چگونه سيمايي است و مشخصات آن چيست تا جامعة خودمان را همان گونه بسازيم و اگر ما انسان كامل را نشناسيم، قطعاً نمي‏توانيم يك مسلمان كامل باشيم (مطهری، 1362، ص 6).

ادامه دارد!

[مهدی]

محورهاي عرفان امام علی (ع)‌ در نهج‌البلاغه



الف. توحید محوری

توحید محوری از تمامي سخنان حضرت آشکار است. هر بحث و برهانی كه مطرح مي‏شود و آنچه از تعاليم آسماني از قلب مباركش بر زبانش جاري مي‏گردد، حول پیرامون «لا اله الا الله» است.
امام المتقين، علی (ع) در ابتدا درس توحيدي را به سالك الي الله گوشزد مي‏نمايد:‌
الحمدلله العلّي عن شبه المخلوقين؛ حمد و سپاس خدايي را كه از شباهت داشتن به مخلوقين والاتر است (خطبه 213، ص 310).
نفي شباهت از خداوند بدون هيچ قيدي بيان شده است؛ بنابراين، تمامي شئون شباهت را نهي مي‏كند، مانند: شباهت در وجود، خلق، هيئت، صورت، حيات و ممات. در واقع، نفي شباهت به نوعي بيان قدرت و تسلّط خداوند بر تمام هستي است.
وقتي حقيقت توحيد بر قلب سالك مستولي شد، شرك از ميان مي‏رود. آن گاه سالك همه جا فقط او را مي‏بيند؛ پس رعايت حقوق الهي براي او بسيار مهم مي‌شود. حضرت مي‏فرمايد:
طوبي لنفس ادّت الي رب‌ها فرض‌ها؛ خوشا به حال كسي كه حقوق الهي را ادا نمايد (نامه 45، ص 396).
كسي كه حقوق الهي را ادا نمايد، به مرحله‏اي مي‏رسد كه همواره خداوند را بر اعمالش ناظر مي‏بیند؛ بنابراين، راه تجاوز و سركشي را بر خود مي‏بندد و توفيق مي‏يابد كه همواره در پرتوی «ياد الهي به اطمینان و آرامش برسد» [الا به ذکر الله تطمئن القلوب؛ (رعد، 28)].
أفيضوا في ذكر الله فانّه احسن الذّكر؛ همواره به ياد خدا باشيد كه بهترين ذكرهاست (آمدی تمیمی، 1407، ج 1، ص 147).
از نظر اميرالمؤمنين، انسان موّحد بينش عميق و معرفت كافي به ساحت مقدس ربوبي دارد؛ بنابراين، تفكّر توحيدي او تمام امور جهان را در يد حكمت الهي مي‏بيند و لذا هرگز زبان به اعتراض نمي‏گشايد. در حالي كه بسيارند كساني كه به دليل ضعف معرفتي ناله و شكايت دارند و همواره نسبت به همه چيز معترض هستند.

[مهدی]

كلام عميق امام علی (ع) اين گونه است:‌
التوّحيد الاّ تتوهمه و العدل ألاّ تتّهمه؛ توحيد آن است كه خدا را در وهم نياوري و عدل آن است كه او را متّهم نکنی (حکمت 470، ص 530).
علاوه بر اينكه فرد موّحد، خداوند را متّهم نمي‏کند و لب به شكايت نمي‏گشايد، تمام اموال و نعمت‌هایش را هديه‏اي الهي مي‏بيند و مالك حقيقي آن را خداوند می‌داند و هيچ قدرت و مؤثري در جهان را شريك خداوند نمي‏پندارد، حتّي خودش را مالك خودش نمي‏داند؛ بنابراين، اطاعت از دستورات الهي و انواع بخشش‌ها و حقوق واجبه، مانند خمس، زكات و غیره براي او آسان مي‏شود و جايي براي بهانه‌تراشي و عذر آوردن باقي نمي‏ماند؛ چرا كه بنده همواره به دنبال اجراي اوامر مولاي خود است. اگر نعمتي يا مقامي هم از او سلب شد، آن را تكليفي الهي مي‏داند كه برداشته شده و نه تنها ناراحت نيست؛ بلكه شكرگزار است. امام الموحدّين علی (ع) مي‏فرمايد:‌
انّا لا نملك مع الله شيئاً و لا نملك الاّ ما ملكنا، فمتي ملّكنا ما هو املك به منّا كلّفنا و متي اخذه منّا وضع تكليفه عنّا؛ ما برابر خدا مالك چيزي نيستيم و مالك چيزي نمي‏شويم، جز آنچه او به ما بخشيده است. پس چون خدا چيزي به ما ببخشد كه خود سزاوارتر است، وظايفي نيز به عهدة ما گذاشته است و چون آن را از ما گرفت، تكليف خود را از ما برداشته است (حکمت 404، ص 520).
نكته مهم اين است كه لازمة چنين توحيدي كه سراسر زندگي فرد را تحت تأثير قرار دهد، يك نوع شناخت و بينش عميق است؛ پس وقتي توحيدمحوري در گفتار و رفتار حاصل مي‏شود كه شخص داراي معرفتي عميق نسبت به خالق باشد. حضرت علی (ع) مي‌فرمايد:
من عرف الله توحّد؛ هر كس خدا را شناخت، او را يكتا بداند (موحد شود) (آمدی تمیمی، 1407، ج 2، ص 158).

[مهدی]

در نگاه امام علی (ع) آغاز دينداري با شناخت خداوند و معرفت او صورت مي‏پذيرد و كامل شدن اين شناخت با ورود ايمان به قلب فرد مؤمن است كه تمام گرايشات و اميال او از همين نقطه سر چشمه مي‌گيرد. نشانة توحيد كامل نيز اين است كه در عمل، گفتار و نيّت خود فقط خداوند را در نظر داشته و همواره اخلاص ورزد. وقتي به عظمت و قدرت خداوند معرفت پيدا كرد و كوچكي خود را شناخت، حتماً در مقابل ساحت ملكوتي دربار الهي سر تعظيم فرود خواهد آورد و خضوع و خشوع در او نمايان خواهد شد. وقتي فرد به اين مرحله رسيد، بي‏چون و چرا دستورات الهي را اجرا خواهد كرد و از نواهي او پرهيز خواهد نمود. اين شناخت، نه تنها در گفتار و اعمال، بلكه در حالات قلبي او نيز نفوذ خواهد داشت.
وقتي معرفت حاصل شد، با اعتراف به عجز مخلوق همراه است و نوعي محبّت و خشوع نسبت به قدرت برتر در او ايجاد مي‏شود (جوادی آملی، 1372، ص 19-20). سعدي مي‏گويد:
گر اهل معرفتي هر چه بنگري خوب است
كه هر چه دوست كند همچو دوست محبوب است
حضرت آيت الله بهجت جملة جالبي در اين رابطه دارند:‌
خداشناس مطيع خدا مي‏شود و سر و كار با او دارد و موافق رضاي او عمل مي‏كند و در آنچه نمي‏داند، توقف مي‏نمايد تا بداند و آن به آن استعلام مي‏نمايد و عمل مي‏كند و عملش از روي دليل و توقفش از روي عدم دليل است (بهداروند، 1357، ص 106).
او مطيع اوامر خداوند مي‏شود و توحيدمحوري او به همة زندگي‏اش جهت مي‏دهد و اگر اين چنين نباشد، دچار شرك و گمراهي خواهد شد؛ بنابراين، موحد از دستورات الهي پيش نمي‌رود و عقب هم نمي‏ماند و در مقابل خالق خاضع مي‏شود. امام خميني (ره) نيز مي‏فرمايد:
كسي كه قلبش ايمان به عدم الهي جز «الله» دارد، گرايش به غير خدا نكند، ستايش ديگران نكند و خوف و هراسي از غير خدا نداشته باشد (همان، ص 53).
همچنين ايشان در نامه‏اي كه به فرزندش احمد نوشته، اين گونه سفارش كرده است:
ديگران براي هر دانشمند، ثروتمند و قدرتمندي تعظیم مي‏كنند و گاهي بالاتر از آنچه براي معبود مي‏كنند [ستايش مي‏نمايند]، از هر كس استمداد و استعانت مي‏جويند و از قدرت حق غفلت دارند، تو دلت را به خدا بسپار و مؤثري جز او ندان (همان، ص 53-54).
وقتي حقيقت توحيد بر قلب عارف مستولي شد، شرك از آن رخت مي‏بندد.

ادامه دارد!

[مهدی]

ب. ولايت مداري


ولايت در لغت به معني قرب است و در اصطلاح به معني تدبير و سرپرستي است. ولايت به دو گونه تكويني و تشريعي اجرا مي‏شود. ولايت تكويني، تدبير عوالم وجود و تصرف مستقيم در كائنات است و ولايت تشريعي به معني سرپرستي از طريق وضع قوانين و دستوراتي است كه از ارادة تشريعي خداوند سرچشمه گرفته است (شیخ الرئیس کرمانی، 1385، ص 208).
قرب الي الله توسط تولّي به ولايت اوليای دين صورت مي‏گيرد. تولّي به معني خودسپاري است و سالك در اثر ارتباط با وليّ قرب و كثرت تقاضا از او و خالص‏تر شدن درجة تولي نسبت به وليّ قرب، به عبوديت نزديك مي‏شود؛ چرا كه وليّ، هدايت كل تاريخ انساني را به عهده دارد و همة انسان‌ها را با تمام ضعف‌ها و ظرفيت‌هايشان مي‏شناسد و تصرف مستقيم در آنان مي‏نمايد و به عبارت ديگر، نه تنها راه را نشان مي‏دهد، بلكه آنان را به مقصد حقيقي مي‏رساند؛ بنابراين، عصمت لازمة اوست. او انسان كاملي است كه براي هدايت ديگر انسان‌ها برگزيده شده است. در واقع، وليّ حلقۀ اتصال دنيا و آخرت است [أين السبب المتصل بين الارض و السماء (مفاتیح الجنان، دعای ندبه، ص 1041)]، خليفۀ الله و اسم اعظم است، معدن كلمات الهي است [و كل شيء أحصيناه في امام مبين (یس، 12)].

[مهدی]

معیارهای ولیّ الهی از نظر نهج البلاغه عبارت است از:

1. وليّ خدا قطب عالم امكان است.
حضرت مي‏فرمايد:
أنّ محليّ منها محلّ القطب من الرّحا؛ جايگاه من چون محور آسياب است به آسياب (خطبه 3، ص 28).
2. انسان كامل جامع تمام علوم است.
يا كميل ... ها ان‌ها هنا لعلماً جمّاً لو اصبت له حملة؛ اي كميل! ... اينجا علم فراواني است (اشاره به سينة مباركش كرد). كاش افراد شايسته‏اي مي‏يافتم و به آن‌ها تعليم مي‏دادم (حکمت 147، ص 470).
3. او خليفة الله است.
اولئك خلفاء الله في ارضه و الدّعاه الي دينه؛ آنان (اهل البيت) جانشينان خدا بر روي زمين هستند و دعوت‌كنندگان به سوي دين او (همان، ص 472).
4. مؤيد به روح القدس است.
من نور وحي و رسالت را مي‏ديدم و رايحة نبوت را استشمام مي‏كردم (خطبه 192، ص 284).
5. حجّت خداوند بر بندگان است.
بلي لا تخلوا الارض من قائم لله بحجّۀ، امّا ظاهراً مشهوراً و امّا خائفاً مغموراً؛ آري، زمين خالي از حجّت خدا نيست يا آشكار و مشهور است يا در حال تقيه است و پنهان (حکمت 147، ص 470).
6. كمال عالم وجود است.
فانّا صنايع ربنّا و الخلق بعد صنائع لنا؛ ما آفريدگان پروردگارمان هستيم و خلايق بعد از آن تربيت شده و پرورده‏هاي ما هستند (نامه 28، ص 366).
بر سالك كوي حق لازم است كه به چنين ولايتي سر سپارد تا به قرب الهي نائل شود. پاي در پشت قدم وليّ قرب نهد و در حركت به سوي كمال از چراغ هدايت او بهره گيرد.