نگاهی به وصایای امام علی(عليه السلام) به جوانان

[مشعشع]

منبع اصلی این نوشتار نامه سی ویکم نهج البلاغه است که حاوی رهنمود های پدری نمونه به جوانی نمونه ودر حال رشد است. این نامه که از مشهورترین وصایای امیرالمومنین (عليه السلام) است و به قول سید رضی (علیه السلام) پس از مراجعت از « صفین» در محلی به نام «حاضرین » به فرزندشان حسن بن علی(عليه السلام) مرقوم داشته اند، شیعه وسنی به آن توجه کرده اند به طوری که دانشمند معروف اهل سنت، ابواحمد حسن بن عبدالله بن سعید عسکری درباره آن گفته است : « اگر از حکمت عملی چیزی یافت شود که لازم باشد با طلا نوشته شود، همین رساله است که امام علی(عليه السلام) در آن جمیع ابواب علم وطرق سلوک وتمام منجیات ومهلکات وراه های هدایت ومکارم اخلاق واسباب سعادت وطرق رهایی از این مهلکه ها ووصول به بالاترین درجات کمال انسانی را با بهترین عبارت بیان فرموده است.»(1) مخاطب امام علی(عليه السلام) در این رساله تنها فرزندش امام حسن(عليه السلام) نیست بلکه آن حضرت با سخنان حکیمانه خود به همه جوانان حقیقت جو توجه کرده است. گر چه غور در دریای بی کران معارف نهج البلاغه با بضاعت اندک ما سازگار نیست ولکن:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

[مشعشع]

1. تقوا وپاک دامنی:
مهم ترین سفارش امام(عليه السلام) به فرزند دلبندش ، تقوای الهی است ، آن جا که می فرماید: واعلم یا بنی ان احب ما انت اخذ به الی من وصیتی تقوی الله (2) پسرم، بدان محبوبترین چیزی که از میان گفته هایم در این وصیت نامه به آن تمسک می جویی، تقوای الهی وپرهیز کاری است
حصار مستحکم:اهمیت وجایگاه تقوا برای جوانان آن وقت معلوم می شود که تمایلات واحساسات دوره جوانی مد نظر قرار گیرد. برای جوانی که در معرض طغیان غرایز واحساسات تند وشکوفایی خواهش های نفسانی وغریزه جنسی وتخیلات موهوم به سر می برد، تقوا به منزله قلعه وحصار مستحکمی است که او را از تاخت وتاز دشمنان مصون می دارد ومانند سپری است که ازاصابت تیرهای زهرآگین شیاطین باز می دارد. امام علی(عليه السلام) می فرماید:اعلموا عبادالله ان التقوی دار حصن عزیز(3) بدانید ای بند گان خدا، تقوا دژی مستحکم وغیر قابل نفوذ است استاد مطهری(ره) می گوید: « نباید تصور کرد که تقوا از مختصات دین داری است، از قبیل نماز وروزه ، بلکه تقوا لازمه انسانیت است. انسان اگر بخواهد از طرز زندگی حیوانی وجنگلی خارج شود ناچار است که تقوا داشته باشد. »(4)

[مشعشع]

جوان همواره بین دوراهی قرار دارد وبه سوی دو نقطه متضاد کشیده می شود. از یک طرف، ندای وجدان اخلاقی والهام اورا به سوی خوبی ها سوق می دهد واز طرف دیگر غرایز درونی ونفس اماره و وسا وس شیطانی اورا به ارضای خواهش های نفسانی فرمان می دهد. در این جنگ وگریزتنها جوانی می تواند از این صحنه کشمکش ونزاع بین عقل وشهوت، خیر وفساد وپاکی وآلودگی به سلامت خارج شود که خود را به سلاح ایمان وتقوا مجهز کرده واز ابتدای جوانی به خود سازی وجهاد با نفس بپردازد.
حضرت یوسف(عليه السلام) در سایه همین تقوا بود که توانست با اراده ای قوی از آزمون سخت الهی سربلند بیرون آید وبه اوج عزت نایل شود. قرآن مجید رمز پیروزی یوسف(عليه السلام) درعرصه مبارزه با نفس را رعایت دو اصل مهم واساسی « تقوا» و« خویشتن داری» می داند ومی فرماید:انه من یتق ویصبر فان الله لا یضیع اجر المحسنین (5) کسی که پرهیزگاری کند وشکیبایی ورزد، خداوند پاداش نیکو کاران را ضایع نمی کندتقویت اراده:
بسیاری از جوانان از ضعف اراده وفقدان قدرت تصمیم گیری شکایت می کنند وبرای درمان آن چاره جویی می کنند. آنان می گویند: برای ترک عادات زشت وناپسند بارها تصمیم گرفته ایم اما کم تر موفق شده ایم. امام علی (عليه السلام) از تقوا به عنوان عامل تقویت اراده ومالکیت نفس که نقش عمده ای در ترک گناه وعادات ناپسند دارد، یاد می کند ومی فرماید: آگاه باشید! خطاها وگناهان مانند اسب های سرکش ولجام گسیخته ای هستند که گناه کاران بر آن ها سوارند وآنان رادر قعر دوزخ سرنگون خواهند ساخت وتقوا همانند مرکب های راهوار وآرامی است که صاحبانشان بر آن ها سوارند وزمامشان را به دست دارند وآنان راتا بهشت پیش می برند.(6)باید در نظر داشت که این کار شدنی است. افرادی که در این وادی قدم بنهند، مشمول الطاف خفیه الهی خواهند بود. چنان که قرآن کریم می فرماید:
والذین جاهدوا فینا لنهد ینهم سبلنا(7) آنان که درراه ما جهاد وکوشش می کنند، راه های خود را به آن ها نشان می دهیم

ادامه دارد.....

[مشعشع]

2. فرصت جوانی: بدون تردید یکی از عوامل مهم موفقیت وکام یابی، بهره برداری صحیح واصولی از شرایط وفرصت های مناسب است، که فرصت جوانی از اساسی ترین آن ها به شمار می رود. نیروی معنوی وقوای جسمانی، گوهر گران سنگی است که خداوند متعال در اختیار نسل جوان قرار داده است. بر این اساس پیشوایان دین همواره بر اغتنام فرصت جوانی تاکید کرده اند. امام علی(عليه السلام) در این باره می فرماید:بادرالفرصه قبل ان تکون غصه (8) پیش از آن که فرصت از دست رود ومایه اندوهت گردد، آن را غنیمت شمار سعدی با الهام از سخنان بزرگان می گوید: جوانا ره طاعت امروز گیر که فردا جوانی نیاید زپیر
قضا روزگاری زمن در ربود که هر روزش از پی شب قدر بود
من آن روز را قدر نشناختم بدانستم اکنون که در باختم
امام علی(عليه السلام) در تفسیر آیه شریفه لا تنس نصیبک من الدنیا(9) بهره ات را از دنیا فراموش مکن

[مشعشع]

می فرماید: لا تنس صحتک وقوتک وفراغک وشبابک ونشاطک ان تطلب بها الاخره(10)سلامتی وقدرت وفراغ بال وجوانی ونشاط خود را فراموش مکن، از آن ها در راه آخرت استفاده کن آن حضرت درباره کسانی که از نعمت جوانی بهره صحیح وکافی نبرده اند می فرماید: « آن ها در ایام سلامت بدن سرمایه ای مهیا نکردند ودر اولین فرصت ها زندگی درس عبرتی نگرفتند، آیا کسی که جوان است جز پیری انتظار دارد.» (11)سوال از جوانی :جوانی ونشاط وبالندگی، نعمت بزرگی است که در روز قیامت از آن سوال می شود. در روایتی از رسول اکرم(صلي الله عليه و اله و سلم) نقل است که فرمود : در قیامت هیچ یک از بندگان، قدم از قدم بر نمی دارند تا از وی چهار سوال شود؛ از عمرش که آن را در چه راه بکارانداخته وچگونه فانی کرده است، ازجوانیش که آن را در چه راهی پایان داده است، از اموالش سوال می شود که از چه راهی به دست آورده ودر چه راهی خرج کرده است واز حب ودوستی با اهل بیت از وی سوال می شود.(12)
رسول گرامی اسلام (صلي الله عليه و اله و سلم) در کنار ایام عمر به طور جداگانه ای از جوانی نام برده اند که ارزش اختصاصی جوانی را می رساند. متاسفانه شرایط فوق العاده وفرصت استثنایی دوران جوانی کوتاه وزود گذر است وبلبل جوانی روزی از شاخسارعمر خواهد پرید. تا هست قدرش را بدانیم وآن را یک سرمایه شماریم. امام علی(عليه السلام) می فرماید:شیئان لا یعرف فضلهما الا من فقدهما: الشباب والعافیه (13) دو چیز است که قدر وقیمتشان را نمی شناسد مگر کسی که آن دو را از دست داده باشد: یکی جوانی ودیگری تندرستی

[مشعشع]

3. خود سازی :بهترین زمان برای تربیت وخود سازی، دوره جوانی است، زیرا صفحه دل جوان با زشتی ها وخصلتهای ناپسند شکل نگرفته و چراغ فطرت در دلش خاموش نگشته است . امام علی(عليه السلام) به فرزندش امام حسن(عليه السلام) چنین می فرماید:انما قلب الحدث الارض الخالیه ما القی فیها من شیء قبلته فبادرتک بالادب قبل ان یقسوا قلبک ویشتغل لبک (14) قلب نوجوان مانند زمین خالی است که هر چه در آن بیفشانی آن را می پذیرد، پس پیش از این که قلبت سخت شود وفکرت به امور دیگر مشغول گردد، به تعلیم وتربیت تو مبادرت کردم وهمت خود را بر تربیت تو گذاشتم عادات ناپسند در دوران جوانی ریشه دار نشده است، از این رو مبارزه با آن سهل وآسان است. جوانان باید از این امتیاز بزرگ به شایستگی استفاده کنند. امام خمینی(ره) بر ضرورت اصلاح در ایام جوانی تاکید می کردند. ایشان در یکی از سخنرانی های خود فرمودند: « جهاد اکبر، جهادی است که انسان با نفس طاغوتی خودش انجام می دهد. شما جوان ها از حالا باید شروع کنید به این جهاد. نگذارید که قوای جوانی از دستتان برود. هر چه قوای جوانی از دست برود، ریشه های اخلاق فاسد در انسان زیاد تر می شود وجهاد مشکل تر. جوان زود می تواند در این جهاد پیروز شود. پیر به این زودی نمی تواند. نگذارید اصلاح حال خودتان را از زمان جوانی به زمان پیری بیفتد.»(15)

[مشعشع]

خاربن وخارکن:
استاد مطهری(ره) می گوید: « مولوی مثلی می آورد راجع به این که هر چه انسان بزرگ تر می شود صفات او قوی تر وریشه دار تر می گردد. می گوید: مردی خاری را در معبر کاشت ومردم از این بوته خار در رنج بودند. او قول داد که سال دیگر آن را بکند وسال دیگر نیز کار را به سال بعد موکول کرد وسال های بعد نیز به همین ترتیب عمل کرد. از طرفی درخت، سال به سال ریشه دارتر می شد واز طرف دیگر خود او سال به سال ضعیف تر میگردید؛ یعنی میان رشد درخت وقوت او نسبت معکوس برقرار بود. حالات انسان نیز مانند خاربن وخارکن است. روز به روز صفات در انسان ریشه های عمیق تری پیدا می کند واراده انسان را ضعیف تر می کند. قدرت یک جوان در اصلاح نفس خود از یک پیر بیش تر است.» خاربن در قوت وبرخاستن خارکن در سستی ودر کاستن(16)باید جوانان عزیز این هشدار امام علی(عليه السلام) را جدی بگیرند که می فرماید:غالب الشهوه قبل قوه ضراوتها فانها ان قویت ملکتک واستفادتک ولم تقدر علی مقاومتها (17) پیش از آن که تمایلات نفسانی به تجری وتندروی عادت کنند با آن ها مقابله کن، زیرا اگر تمایلات درتجاوزوخود سری نیرومند شوند، فرمانروای تو خواهند شد وتو را به هر سو که بخواهند می برند وقدرت مقاومت در برابر آن ها را از دست خواهی داد
مولوی می گوید:
زان که خوی بد بگشته ست استوار مور شهوت شد زعادت هم چو مار مار شهوت را بکش در ابتدا ورنه اینک گشت مارت اژدها(18)

ادامه دارد....!!!

[مشعشع]

4. بزرگ منشی: يکی دیگر از وصایای امام علی(عليه السلام) به جوانان ، پرورش عزت نفس وبزرگ منشی است، آن جا که می فرماید:اکرم نفسک عن کل دنیه وان ساقتک الی الرغائب فانک لن تعتاض بما تبذل من نفسک عوضا ولا تکن عبد غیرک وقد جعلک الله حرا (19) بزرگوارتر از آن باش که به پستی تن دهی هر چند تورا به مقصود رساند، زیرا نمی توانی در برابر آن چه از آبرو وشخصیت در این راه از دست می دهی بهایی به دست آوری، وبنده دیگری مباش که خداوند تو را آزاد آفریده استحس عزت طلبی یکی از نیازهای اساسی است که خوش بختانه دست آفرینش بذر آن را در نهاد آدمی افشانده است. بدیهی است که این بذر نیازبه مراقبت ورشد وشکوفایی دارد. عزت نفس موجب بهره وری فرد از نیروی خرد وبه کارگیری آن در امور زندگی ومنشا تکوین شخصیت در انسان است. بی دلیل نیست که نظام سلطه فرعونی در طول تاریخ برای استثمار دیگران، در گام نخست روح مکرمت انسانی را نشانه گرفته وشخصیت آنان را تحقیر می کند.قرآن مجید در این باره می فرماید:
فاستخف قومه فاطاعوه انهم کانوا قوما فاسقینذ(20)فرعون قومش را تحقیر کرد، پس آن ها از او اطاعت کردند، چون آن ها قومی فاسق بودند

[مشعشع]

عزت وبزرگواری نفس در گرو اموری است که بدان اشاره می شود:
ترک گناه:از مواردی که به عزت نفس آدمی آسیب فراوانی می رساند، ارتکاب به گناه وناپاکی است. پرهیز واجتناب از آلودگی به گناه از عوامل دست یابی به شرافت نفس است. امام علی(عليه السلام) می فرماید:من کرمت علیه نفسه لم یهنها بالمعصیه (21) کسی که برای نفس خود کرامت قائل است، آن را با گناه پست وخوار نمی سازدگناهان بزرگ هم چون زنا، دروغ، غیبت، فحش وناسزا با بزرگ منشی وکرامت نفس تضاد آشکار دارد.
روح بی نیازی:چشم طمع داشتن به مال دیگران ودرخواست کمک کردن درغیر موارد اضطرار، شرافت وعزت نفس را مخدوش می کند. امام علی(عليه السلام) می فرماید:المسئله طوق المذله تسلب العزیزعزه والحسیب حسبه (22) درخواست از مردم، طوق ذلتی است که عزت را از عزیزان وشرافت را از شریفان سلب می کند

[مشعشع]

نگرش صحیح:
عزت وکرامت نفس تا حد زیادی بستگی به نگرش انسان به خود دارد. کسی که خود را ناتوان جلوه دهد، مردم نیز او را ذلیل وخوارمی بینند. از این روامام علی(عليه السلام) میفرماید:الرجل حیث اختار لنفسه ان صانها ارتفعت وان ابتذلها اتضعت (23) ارزش وشخصیت هر فردی وابسته به روشی است که اتخاذ می کند. اگر نفس خود را از پستی وذلت بر کنار نگاه داشت، به مقام رفیع انسانی نایل می شود واگر عزت معنوی خویش را ترک گفت، به پستی وذلت می گراید.اگر در جهان بایدت برتری نیاید که خود پست ودون بشمریچو خود، خویشتن پست بینی وخوار دگر از کس امید عزت مدار
پرهیز از گفتار ورفتار ذلت آمیز:کسی که خواهان کرامت وعزت نفس است از هر سخن یا عملی که نشانه ضعف وناتوانی است، اجتناب کند، اسلام به منظور تحقق این امر، از تملق وچاپلوسی، شکایت ازروزگار وطرح مشکلات زندگی برای مردم بلند پروازی های بی جا وحتی تواضع بی مورد نهی کرده است. هیچ مسلمانی حق ندارد با چاپلوسی که منافی با شرافت وآزادگی است، خویشتن را آلوده کند. امام علی(عليه السلام) می فرماید:کثره الثناء ملق یحدث الزهو ویدنی من العزه (24) زیاده روی در ستایش تحسین، تملق وچاپلوسی است که از یک سو در مخاطب نخوت وتکبر پدید می آورد از سوی دیگر عزت نفس را دور می کندشکایت از زندگی وطرح مشکلات با مردم به عزت نفس آسیب جدی می رساند. امام علی(عليه السلام) می فرماید:رضی بالذل من کشف لغیره (25) کسی که مشکلات زندگی اش را برای دیگران آشکار کند، در حقیقت به خفت وذلت رضایت داده است