نغمه حروف در قرآن کريم

[صبور]

نغمه حروف در قرآن کريم

نويسنده: سيد احمد محمودي

جلوه هاي اعجازي قرآن کريم هم در معنا و محتوي مشهود است و هم در کلام و موسيقا. از ابتداي نزول کتاب خدا دانشمندان علوم ادبي درصدد بيان جنبه هاي اعجاز کلامي قرآن کريم برآمدند و براي تبيين فصاحت و بلاغت آن، علوم بلاغي معاني بيان و بديع را پايه گذاري کردند.
در بخشي از اين علم که آرايه هاي بديعي نام دارد به نکاتي چند اشاره مي شود که سبب زيبايي و آرايش سخن در متون منثور ومنظوم مي شود.
واج آرايي يا نغمه حروف يکي از آرايه هاي ادبي به حساب مي آيد.
واج عبارت است از کوچکترين جزء نقش دار کلام که سبب تميز معنا ميان هر واژه مي شود هجا يا بخش مقدار آوايي است که با يک بار باز شدن دهان ادا مي شود و از واج ها پديد مي آيد.
بنابراين، واج آرايي عبارت است از: تکرار يک واج در واژه هاي يک مصراع، بيت و يا متن ادبي به گونه اي که باعث ايجاد موسيقي دروني در متن شود و بر تأثير شعر يا متن بيفزايد. اين مصرع از حافظ با تکرار حرف «چ» تداعي کننده واج آرايي است.
سروچمان من چرا ميل چمن نمي کند
و يا اين مصرع که واج آرايي حرف «سين» است
دستم اندر ساعد ساقي سيمين ساقي بود

[صبور]

در واج آرايي، نويسنده متن، علاوه بر اينکه با تکرار آگاهانه حرف، سبب ايجاد موسيقي دروني در متن مي شود؛ معناي مورد نظر خود را نيز بيان مي کند که در اين صورت متن به آرايه ديگري نيز به نام صدا معنايي آراسته مي شود.
به شعر منوچهري دامغاني توجه کنيد که با تکرار حرف«خ» و «ز» واج آرايي و صدا معنايي را به نوعي در هم آميخته است که خواننده متن خود صداي ريزش و خرد شدن برگها را در فصل خزان به خوبي حس مي کند. خيزيد و خز آريد که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان بين که بر آن شاخ رزان است
گويي به مثل پيرهن رنگ رزان است
قرآن کريم پيشگام در آرائه اين آرايه ادبي است. براي نمونه به تکرار و بسامد حرف «ق» در آيه 27 سوره مائده دقت کنيد.
(واتل عليهم نبأ ابني آدم بالحقّ إذ قرّبا قرباناً فتقبل من أحدهما و لم يتقبّل من الاخر قال لا قتلنک قال إنّما يتقبّل الله من المتّقين)؛ «و داستان دو فرزند آدم را به حق بر آنان بخوان. هنگامي که هر کدام کاري براي تقرب (به پروردگار) انجام دادند اما از يکي پذيرفته شد و از ديگري پذيرفته نشد».

[صبور]

(برادري که عملش مردود شده بود به برادر ديگر) گفت: به خدا سوگند تو را خواهم کشت. (برادر ديگر) گفت: (من چه گناهي دارم؟ زيرا) خداوند تنها از پرهيزکاران مي پذيرد.
در بخشي از آيه 194 سوره بقره نيز تکرارحرف «ع» جالب توجه است.
(فمن اعتدي عليکم فاعتدوا عليه بمثل ما اعتدي عليکم)؛ «و هر کس به شما تعدي کرد همانند آن بر او تعدي کنيد».
به عقيده برخي از دانشمندان زبان شناس واژه ها، پيوندي طبيعي با معنا دارند؛ يعني در پيدايش الفاظ نوع انتخاب حرف براساس معناي موردنظر واژه صورت گرفته است به عنوان مثال براي کلماتي که معنايي خشن و سخت دارند، از حروف درشتي همانند «خ»، «غ»، «ق» استفاده مي شود. گويند از زبان شناس شهير عرب سيوطي معناي واژه فارسي اذغاغ را سؤال کردند او گفت: در اين لفظ خشکي و خشونت ديده مي شود. به نظر مي آيد به معناي سنگ باشد و درست مي گفت چون اذغاغ به معناي سنگ است.
در زبان عربي واژه لينت به معناي نرمي از حروف نرم که استفال دارد استفاده شده و در مقابل در کلمه غلظت از دو حرف نغ» و «ظ» بهره برده شده که درشتي و استعلاء دارد. در آيه ذيل نحوه استفاده از حروف و صدا معنايي به وضوح ديده مي شود.
(فبما رحمه من الله لنت لهم و لو کنت فظاً غليظ القلب لا نفضوا من حولک) ؛ «به برکت رحمت الهي، در برابر آنان نرم و مهربان شدي و اگر خشن و سنگدل بودي از اطراف تو پراکنده مي شدند».

[صبور]

در آيه شريفه زماني که سخن از رحمت و مهرباني به ميان آمده است از حروف نرم استفاده مي شود و هرگز از حروف درشت و مستعليه استفاده نشده است، اما در بخش بعدي آيه که مي فرمايد: اگر خشن و سنگدل بودي، از حروف درشت همانند «ظ»، «غ»، «ق» استفاده شده است.
با توجه به اين مطالب، در واج آرايي و صدا معنايي نويسنده متن به بار آوايي معناي واج ها و حروف توجه خاص دارد، اگر حرف «ق» در آيه 27 سوره مائده تکرار مي شود بسامد آن القاء کننده فضاي داستان قتل هابيل است و اگر در آيه 194 سوره بقره حرف «عين» تکرار مي شود حرف مستعليه عين يادآور فضاي عداوت و تعدي و تجاوز است.
اگر هنرمندان براي القاي حس متون موردنظر خود در نمايش ها، تئاترها و يا برنامه هاي راديويي و تلويزيوني به موسيقيايي متناسب با افکت ها مي پردازند. قرآن کريم- که معجزه الهي است- با حروف و واژه هاي خود حس موردنظر را القاء مي کند و حتي اگر شنونده و يا خواننده اين مطلب را نداند بر او تأثير مناسب را خواهد گذاشت.

------------------------------------------
منبع:‌ نشريه بشارت شماره 76.

راسخون