معارف قرآن جلد یک (معارفی از سوره حمد و بقره و آل عمران)

[گل مريم]

☘️ #معارف_‌قرآن_ج_‌1_نویسنده_ج� �عی_از_نویسندگان

🍀#فصل_اول:
🌸#معارفى_از_سوره_حمد:
سوره حمد داراى هفت آيه و در مكه نازل شده است؛ البته به عقيده بعضى از مفسران دو مرتبه نازل شده، بار اول در مكه و بار دوم در مدينه به هنگام تغيير قبله. اين سوره نامهاى متعددى دارد، مانند حمد (چون مشتمل بر حمد و ثناى خداست)، فاتحة الكتاب (زيرا قرآن با آن آغاز مى‌شود)، امّ الكتاب (چون مقدم بر ساير سوره‌ها بوده و همه معارف قرآن به آن برگشت مى‌كند)، السّبع المثانى (زيرا داراى هفت آيه بوده و در هر نماز واجب و مستحب دو مرتبه خوانده مى‌شود). سوره حمد برخلاف سوره‌هاى ديگر كه همه از زبان خداست، به نيابت و از زبان بندگان بوده، آيين بندگى و مناجات را مى‌آموزد و از اين رو بسيار تربيت كننده است و روش صحيح حمد و ستايش كردن را به بنده مى‌آموزد و در هر نماز (به استثناى نماز ميت) خواندن آن لازم است.
در اهميت اين‌سوره همين بس ‌كه خداى متعال آن را هم رديف تمام قرآن قرار داده است:
«وَ لَقَدْ اتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانى‌ وَ الْقُرْآنَ الْعَظيمَ» و به تحقيق كه سوره حمد و قرآن با عظمت را به تو داديم.
پيامبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در اين مورد فرمود:
خداوند سوره حمد را بطور مستقل از عطاياى خود قلمداد كرده و آن را هم رديف قرآن قرار داده است.
نيمى از اين سوره به حمد و ثناى خداى متعال اختصاص دارد و نيم ديگر آن بيان خواسته‌هاى بندگان است.
در حديث قدسى چنين آمده است:
من صلاة (سوره حمد) را بين خود و بنده‌ام تقسيم كرده‌ام، نيمى از آن براى من و نيمى براى بنده‌ام مى‌باشد. اين سوره فشرده و خلاصه همه مقاصد قرآن محسوب مى‌شود، زيرا تمام معارف قرآن از اخلاق، احكام عبادات و معاملات- كه همان سلوك صراط مستقيم است- مسائل اجتماعى و سياسى گرفته تا وعده‌ها و وعيدها و داستانها به توحيد و نبوت و معاد و فروع آنها به هدايت مردم كه مقصد و غرض اصلى قرآن است بر مى‌گردد و اين سوره همه آنها را بنحو اشاره و اجمال در بر دارد.
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ مالِكِ يَوْمِ الدِّينِ ايَّاكَ نَعْبُدُ وَ ايَّاكَ نَسْتَعينُ اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ صِراطَ الَّذينَ انْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لَا الضَّالّينَ» به نام خداوند بخشنده بخشايشگر. ستايش مخصوص خداوندى است كه پروردگار جهانيان است. خداوندى كه بخشنده و بخشايشگر است (و خاص و عام مشمول رحمت او هستند).
خداوندى كه مالك روز جزاست. پروردگارا! تنها تو را مى‌پرستيم و فقط ازتو يارى مى‌جوئيم.
ما را به راه راست هدايت فرما، راه كسانى كه مشمول نعمت خود ساختى، نه راه كسانى كه بر آنها غضب كردى و نه راه گمراهان.

[گل مريم]

🍀#معارف_‌قرآن_ج_‌1_نویسنده _جمعی_از_نویسندگان
🍀#فصل_اول
🌸#معارفى_از_سوره_حمد

🔹علت شروع سوره با بسم الله‌ نخستين آيه قرآن و نخستين آيه هر سوره بجز سوره توبه (برائت) «بسم الله الرحمن الرحيم» مى‌باشد.
معناى آن چنين است كه: «اين كار را با نام و نشان خدا آغاز مى‌كنم» و يا «در اين كار از خداوند يارى مى‌جويم».
آغاز كار به نام خدا براى آن است كه كارهاى انسان جنبه تقدّس و عبادت پيدا كند و به نام او بركت يابد.
ذكر اين آيه شريفه در ابتداى هركار، بدان بركت مى‌بخشد و از ناقص و بى‌نتيجه ماندن آن جلوگيرى مى‌كند.
در حديث مورد اتفاق شيعه و سنى از پيامبر (ص) نقل شده است كه فرمود: هر امر مهمى اگر با نام خدا آغاز نشود، ناقص و بى‌فرجام مى‌ماند و به نتيجه نمى‌رسد. لفظ جلاله «الله»، كلمه «الله» نام خاص خداوند و در بردارنده جميع صفات كمال الهى است. بررسى اسمهاى خداوند در قرآن اين مطلب را روشن مى‌سازد كه هر كدام از اسمهاى او گوياى يك بخش از صفات خداوند است. براى مثال اسم «رزّاق» گوياى وصف «روزى دهندگى» خداست، و تنها «الله» جامع تمام صفات و كمالات الهى است.
مفهوم «رحمان» و «رحيم» ريشه دو صفت رحمان و رحيم در مفهوم «رحمت» قرار دارد. رحمت در مورد بشر به معناى دلسوزى و تحت تأثير قرار گرفتن و تصميم بر لطف و مرحمت به درماندگان به كار مى‌رود، اما درباره خدا به اين معنا نيست، چرا كه «تأثر قلبى» از پديده‌ها و حالات مخلوق است و تغيير حالت در خداوند، راه ندارد. آنچه از رحمت به خدا مى‌توان نسبت دادن تنها: «اعطا و دهش و افاضه و رفع حاجت نيازمند» است.
براى ترجمه دو كلمه رحمان و رحيم، در فارسى واژه‌هاى مناسبى وجود ندارد و ترجمه آنها به بخشنده مهربان نيز ترجمه رسايى نيست، زيرا بخشنده ترجمه «جواد»
است و مهربان، ترجمه «رؤوف» ؛شايد بهتر باشد كه خود اين گونه كلمات را بدون ترجمه به كار بريم.
تفاوت رحمان با رحيم در گسترش و دوام است؛ بدين بيان كه رحمان بيانگر رحمت عام و فراگير الهى است كه همچون باران بر همه موجودات و از جمله مؤمن و كافر، فرو مى‌بارد و رحيم نشان دهنده رحمت خاص و فناناپذير الهى است كه تنها مؤمنان و شايستگان آن را مى‌چشند. از اين روست كه امام صادق عليه السلام فرمود:
رحمان، اسم خاص خداست و ناميدن غير خداوند به اين نام، روا نيست؛ چرا كه بيانگر صفتى عام و فراگير است و رحيم، اسم عامى است كه از صفت خاص رحمت به اهل ايمان حكايت مى‌كند. ذكر اين دو صفت بعد از نام «الله» به اين مناسبت است كه خداوند به دليل همين رحمت خويش (رحمانيت) مخلوقات را در امورشان يارى مى‌رساند و به دليل (رحيميت) بندگان خود را توفيق هدايت و عبادت، عطا مى‌كند.
🔹#رمز_تكرار_رحمان_و_رحيم...

🔸ادامه دارد...

[گل مريم]

🍀#معارف_‌قرآن_ج_‌1_نویسنده _جمعی_از_نویسندگان
🍀#فصل_اول
🌸#معارفى_از_سوره_حمد

🔹رمز تكرار رحمان و رحيم...

تكرار لفظ رحمان و رحيم، ممكن است بنابر اهميت صفت رحمت الهى در جذب بندگان و به دليل نيازى باشد كه روان بشر به برخوردارى از رحمت و بخشش دارد.
توضيح آنكه: انسان، به مقتضاى غرايز سركش درونى و عوامل اغواگر بيرونى از خطا و لغزش و گناه در فكر و قلب و عمل، مصون نيست و گاه شيطان با وسوسه خود، او را از بازگشت به راه راست مأيوس و نااميد مى‌كند.
سوره حمد كه از بزرگترين نعمتها و بركات الهى به شمار مى‌رود، با ذكر مكرر مفهوم رحمت انسان را از نااميدى و سقوط نجات مى‌دهد و او را به بخشش و دستگيرى‌ خداوند، اميدوار مى‌سازد.
🔹حمد چيست؟
خداوند در آيه «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمينَ» به انسان مى‌آموزد كه بگويد همه حمدها از آن خداوند است كه پروردگار جهانيان مى‌باشد.
«حمد» كلمه‌اى است جامع مفاهيم «مدح» و «شكر»و در عين حال با هر يك از آنها فرق دارد.
شكر هميشه در قبال نعمت است ولى حمد هم در قبال نعمت است و هم در قبال افعال نيك و صفات جميل.
مدح هم به معناى ستايش هر عمل خوبى است چه اختيارى باشد و چه غير اختيارى ولى حمد فقط ستايشى است كه براى اعمال اختيارى است؛ مثلا درخشش و تلألؤ يك گوهر قابل مدح هست ولى قابل حمد نيست چون اختيارى گوهر نمى‌باشد.
🔹شهيد مطهر ى به نكته دقيقى اشاره كرده و مى‌گويد:
بعيد نيست كه درمعنى حمد مفهوم ديگرى (بجز مدح و شكر) دخالت داشته باشد و آن مفهوم (پرستش) است.
پس در مفهوم حمد، سه عنصر در آنِ واحد دخالت دارد: «ستايش»، «سپاس» و «پرستش» و به عبارت ديگر: «حمد»، «ستايش سپاسگزارانه پرستشگرانه» است. شايد اختصاص حمد به خدا طبق آيه بالا از ين جهت باشد كه درمفهوم حمد، مفهوم پرستش نيز هست.

🔹 #ال_در_كلمه_الحمد...
🔸ادامه دارد...

[گل مريم]

🔹«ال» در كلمه «الحمد» :

ال» دركلمه «الحمد» براى استغراق بوده ومعنايش اين است كه همه حمدهاازآن خدا و براى خداواقع مى شود؛ زيرا حمد كننده كمالى را مى‌بيند و صاحب كمال رامالك آن مى داند و او را مدح مى‌كند، ولى در واقع صاحب كمال، مالكيتى ندارد و حمد براى صاحب واقعى كمال كه خداوند است واقع مى‌شود.
🔹امام خمينى (ره) مى‌فرمايد:
حمد واقع نمى‌شود الّا لِلَّه. شما خيال مى‌كنيد كه از خط خوب تعريف مى‌كنيد [وليكن‌] تعريف از خداست. تعريف از خط نيست ... براى اينكه هيچ كمالى در عالم نيست، الا كمال او،
و هيچ جمالى در عالم نيست الا جمال او. خودشان چيزى نيستند ... همه كمالات عالم، كمال اوست در مقام ظهور، هر كسى هم كه مدح مى‌كند، مدح براى كمال مى‌كند پس هر مدحى كه واقع مى‌شود، براى او واقع مى‌شود.
يوم الدين‌، دين به معنى جزا و يوم‌الدّين يعنى روز جزا كه همان روز قيامت است. مالك را «ملِك» هم خوانده‌اند كه به معناى «مالك امر و نهى و حكومت در مردم» است.
با آنكه خداوند، مالك و مَلِك دنيا و آخرت است، اما ذكر عبارت مالك يوم الدين، اشاره به اين است كه در آن روز ظاهر مى گردد كه مالكيت و حكومت مطلق، مخصوص خداست، بر خلاف اين دنيا كه مدعيان بسيارى وجود دارند.
و نيز اشاره است به اينكه روز قيامت روزى است كه بطور كامل پاداش و كيفر هركس بدو داده مى‌شود، برخلاف دنيا كه بطور معمول امكان جزاى كامل كردار نيك وبد وجود ندارد.
توجه ازغيبت به حضور سخن درباره خداوند، ازآغاز سوره حمد، به شيوه غايب بود و به اصطلاح از خداوند به عنوان سوّم شخص ياد مى‌شد.
در اينجا شيوه سخن از غيبت به حضور تغيير كرده و بنده، خداوند را مخاطب قرار مى دهد و مى‌گويد: تنها تو را مى پرستيم و تنها از تو يارى مى جوييم.
تغيير شيوه سخن در هنگام مناسب از زيباييهاى ادبى به شمار مى رود و اديبان براى آن دلايلى ذكر مى‌كنند.
در اين مورد نيز ظرافت سخن در آن است كه چون بنده، صفات پسنديده و شايسته و اسماى بزرگ الهى راياد مى‌كند، مشتاق ديدار معبود و يار حقيقى مى‌گردد و خود معارف‌قرآن
را در محضر او مى يابد، پس به صورت مخاطب با او سخن مى‌گويد.
همه چيز را از او مى‌داند و براى خود هيچ توانى نمى‌بيند تا آنجا كه حتى در عبادت خويش از او استمداد جسته و مى گويد:
ايَّاكَ نَعْبُدُ وَ ايَّاكَ نَسْتَعينُ» در چنين موقع حساسى انسان بايد بسيار بكوشد تا در اين سخن راستگو بوده و به هيچ چيز جز خداوند توجه والتفات نداشته باشد.

[گل مريم]

🔹 معنای عبادت :

عبادت‌ كلمه عبادت از ريشه عبد است و عبد به معناى انسان رام و مطيع است، (زيرا در زبان عربى وقتى كه چيزى رام، نرم و مطيع شود، بطورى كه هيچ گونه عصيان و تعدّى و مقاومتى نداشته باشد، اين حالت را تعبّد گويند؛ و راه و جاده‌اى ر اكه بر اثر عبور و مرور مردم صاف و هموار شده باشد، طريق معبّد مى‌نامند.)
پس عبادت به معناى ابراز نهايت تواضع و خضوع و شكستگى در برابر خداوند و يا به معناى اظهار مملوك بودن و وابستگى خود نسبت به پروردگار است كه لازمه آن خضوع در برابر خداوند و همچنين اطاعت و فرمانبردارى است.
حقيقت عبوديت آن است كه انسان خود و آنچه دارد مِلك خدا بداند و او را مدبّر خود ببيند و امور خود را به او واگذارد و همه سعى و كوشش او در رعايت اوامر و نواهى خداوند باشد.
هنگامى كه انسان خود را مملوك خدا يافت و تمام هستى و كمالات وجودى خود را از خدا ديد و هر گونه استقلال را از خود و موجودات نفى كرد، خو د را به تمام معنى عبد و بنده خدا مى‌يابد و تنها حضرت حق را مالك مطلق و حقيقى خويش و همه اشياء مى‌بيند، در اين صورت است كه به وظيفه بندگى قيام مى‌كند و در مسير عبوديت خالص‌ الهى گام برمى‌دارد و به حقيقت بندگى مى‌رسد و تنها او را پرستش مى‌كند و هر چه دارد تنها براى او و در راه او و بسوى او بكار مى‌گيرد.
بنابر اين حقيقت و روح عبادت چيزى جز اين نيست كه انسان خود رامستقل نيابد و خود را مالك شئوون خود نداند و در همه احوال ظاهرى و باطنى از توجه به خويشتن و خودبينى پرهيز كند و به تمام معنى به مملوكيت خدا درآيد و در مقام اطاعت و عمل دل را به ياد خدا و بسوى خدا كند.

[گل مريم]

🔹 گستردگی عبادت :

از آنچه گفته شد معلوم مى شود عبادت منحصر در پاره‌اى از اعمال عبادى نظير (نماز و روزه و حج و ...) نيست بلكه هر كارى كه دل را به ياد خدا آورد و روى دل را به سوى درگاه او كند و به هنگام عمل با حضور قلب به قصد تقرب به او انجام گيرد عبادت و وسيله قرب به خداست هر چند خوردن يا خوابيدن باشد از جمله وصيتهاى پيامبر (ص) به جناب ابوذر چنين آمده:
اى ابوذر: مى بايست در هر كارى نيتى داشته باشى حتى در خوابيدن و خوردن و از حضرت امير عليه السلام نقل شده:
خوشا به حال آن بنده‌اى كه (تمام‌كارهايش) عملش، علمش، دوستيش، دشمنيش، گرفتنش، واگذاردنش، سخنش، خاموشيش تمام خالص و پاك تنها براى خدا باشد.
بنابراين، رسيدن به مقام بندگى و سير در مراتب عبوديت و خالص شدن براى حضرت حق آنگونه كه توده مردم مى پندارند سهل و آسان نيست بلكه مستلزم اصلاح نفس و تن در دادن به مجاهدات و رياضات شرعيه است تا بتدريج انسان در اثر نور عبادات از حجاب ظلمانى توجه به دنيا و زخارف آن و از هواپرستيها و دنيا طلبى‌ها برهد و دل را با صيقل ياد خدا جلا دهد و منور سازد.

🔹 صراط مستقیم :

صراط به معنى راه است. بنابراين، معناى آيه «اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ» چنين مى‌شود: ما را به راه راست هدايت فرما. درمعرفى صراط مستقيم تعبيراتى در قرآن كريم به كار رفته كه برگشت همه آنها به يك امربوده و آن حركت خالصانه در خط بندگى خداست.
☘«وَ مَنْ يَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِىَ الى‌ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ»☘
🌸هر كس به خدا تمسك جويد به راهى راست هدايت شده است.🌸

☘«قُلْ انَّنى‌ هَدانى‌ رَبّى‌ الى‌ صِراطٍ مُسْتَقيمٍ ديناً قِيماً مِلَّةَ ابْراهيمَ حَنيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكينَ» ☘
🌸بگو: مرا پروردگارم به صراط مستقيم هدايت كرد كه دين استوار و آئين پاك ابراهيم است، و او از مشركان نبود.🌸

☘الَمْ اعْهَدْ الَيْكُمْ يابَنى‌ آدَمَ انْ لا تَعْبُدُوا الشَّيْطانَ انَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ وَ انِ اعْبُدُونى‌ هذا صِراطٌ مُسْتَقيمٌ»☘
🌸اى فرزندان آدم! آيا با شما عهد نكردم كه شيطان را عبادت (و اطاعت) نكنيد كه او دشمن آشكار شماست و مرا بپرستيد اين صراط مستقيم است؟🌸

همانگونه كه ملاحظه كرديد از صراط مستقيم به «اعتصام بالله»، «دين استوار و آئين پاك ابراهيمى»، و «عبادت خداوند» تعبير شده است.
🔹امام صادق عليه السلام نيز فرمود:
«اميرالمؤمنين (ع)» صراط مستقيم است.
گفتنى است كه در روايت مزبور، معرفى مصداق كامل و روشن صراط مستقيم، مورد نظر بوده است، نه آنكه مفهوم آيه، منحصر و مخصوص به همين يك معنا باشد.
نعمت يافتگان‌ «صِراطَ الَّذينَ انْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» راه كسانى كه به آنها انعام فرمودى.
گفتيم كه اين سوره، آيين دين‌دارى و عبادت را به بشر مى‌آموزد.
آيه بالا در مقام معرفى راهى است كه پويندگان آن افرادى هستند كه مشمول انعام و احسان بى پايان خدا قرار گرفته اند. معرفى اسوه‌هاى نيكو و شناخت پيروان راه راست و يا منحرفان و گمراهان نقش مهمى در تربيت و هدايت انسان دارد.
خداوند در آيه زير، انعام شدگان رامعرفى فرموده، و شرط قرارگرفتن در زمره ايشان را اطاعت از خدا و پيامبر (ص) مى شمرد:
☘«وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَاولئِكَ مَعَ الَّذينَ انْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبيِّينَ وَالصِّدّيقينَ وَالشُّهَداءِ وَ الصَّالِحينَ وَ حَسُنَ اولئِكَ رَفيقاً»☘
🌸و هر كه خداوند و پيامبرش را اطاعت كند، پس آنان با كسانى خواهند بود كه خداوند به ايشان نعمت داده است: از پيامبران و راست پيشگان و شهيدان (راه‌حق) و صالحان (درستكاران) و آنان خوب ياران و رفيقانى هستند.🌸

[گل مريم]

🔹 مغضوبان و گمراهان :

در آيات متعددى ضلالت در مقابل هدايت قرار گرفته است و ازاين تقابل معلوم مى گردد كه هر كس هدايت نيافته باشد، در ضلالت و گمراهى است.
بنابراين عنوان «ضالّين» همه انسانهائى را كه عالمانه و از سر استكبار يا جاهلانه و از سر نادانى، قاصرانه يامقصرانه از رهروى صراط مستقيم باز مانده‌اند، شامل مى شود. در آيات قرآن نيز گروههاى زير جزو ضالين شمرده شده‌اند:
1- كافران و مشركان
2- مستضعفان فكرى كه توان رهيابى ندارند.
3- كسانى كه در دوران فترت در حيرت و سرگردانى هستند و راهنمايى نمى‌يابند تا از او هدايت بگيرند.
4- مسلمانانى كه از اطاعت خدا و رسول سرپيچى مى‌كنند ياولايت كفار را پذيرفته و محبت آنان را به دل مى گيرند يا مرتد مى شوند.
و اما همه اين گمراهان مورد غضب خدا نيستند. آنانى كه عالمانه و از سر استكبار راه حق را ترك كرده و از پذيرفتن دين واحكام آن سرپيچى مى‌كنند و تسليم خدا و رسول نيستند و نافرمانى مى نمايند، مورد غضب خدايند ولى آن گمراهانى كه استكبار ندارند و قاصرند اميد است مورد عفو و رحمت حق قرارگيرند.
در پايان بحث براى ترسيم و جداسازى رهروان راه مستقيم الهى از گمراهان مى‌توان گفت: كسانى اصحاب صراط مستقيم تعالى و كمالند كه به هيچ شرك اعتقادى و عملى آلوده نشده اند. آنان نعمت يافتگان هستند كه هدايت و امنيت كامل از آنان است.
☘«الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبَسُوا ايمانَهُمْ بِظُلْمٍ اوُلئِكَ لَهُمُ الْامْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ»☘
🌸 آنها كه ايمان آوردند و ايمان خود را با شرك و ستم نيالودند، ايمنى تنها از آنِ آنهاست؛ و آنها هدايت يافتگانند!🌸
و بقيه مؤمنان كه به شركهاى اعتقادى و عملى نيز آلوده‌اند، رهرو صراط مستقيم‌اند و افتان و خيزان از اين راه مى‌روند تا خدا را ملاقات كنند و با شمول شفاعت به اصحاب صراط مستقيم ملحق شوند.
و در اين بين گروهى ره نيافته و در حيرت و سرگردانى گرفتارند و اينان «ضالين» و گم‌گشتگانند. اينان كسانى هستند كه يا راه حق به آنان معرفى نشده، ياتوان درك آن‌
رانداشته و يا ديگران از هدايت آنان جلوگيرى كرده اند. اينان همان مستضعفان فكرى‌اند كه خداوند با حكمت خود آن طور كه صلاح بداند با آنان رفتار مى كند؛ و ممكن است آيه ناظر به اين تقسيم باشد.

[گل مريم]

🍀#معارف_‌قرآن_ج_‌1_نویسنده _جمعی_از_نویسندگان
🍀#فصل_دوم
🌸#معارفى_از_سوره_بقره

🔹سوره بقره :
سوره بقره، دومين و بلندترين سوره قرآن است.
نزول آن در مدينه بوده و 286 آيه دارد و و به مناسبت ذكر ماجرايى كه در بنى اسرائيل رخ داده و با فرمان خداوند به ذبح ماده گاوى انجاميده «بقره» ناميده شده است.
با آنكه مجموعه قرآن به منظور هدايت بشر است ولى در ظاهر، سوره بقره از نظر اشتمال بر معرفى هدايت يافتگان، كافران ومنافقان و مباحث در خور هر كدام با توجه به تفصيلى كه دارد، منحصر به فرد است.
فشرده مطالب سوره‌ در اين سوره ابتدا به معرفى مؤمنان و كافران و منافقان پرداخته و ويژگيهاى هر گروه بويژه منافقان را كه در مدينه هنگام نزول اين سوره دشمن داخلى مسلمانان محسوب مى شدند به خوبى تشريح كرده است.
سپس كافران را به تحدى دعوت كرده و از آنان خواسته كه اگر مى‌توانند، سوره‌اى مانند سوره هاى قرآن بياورند و پس از آن از ناتوانى‌ دائمى آنان خبر داده است.
اين سوره در بخشى ديگر به خلقت انسان و هدف آن كه «خلفيةالله» شدن است پرداخته و به مناسبت، داستان حضرت آدم (ع) و حوا را بيان كرده است.
داستان زندگى بنى اسرائيل و نعمتهاى خداوند بر ايشان و نجات آنها از دست فرعون و هدايتشان به دست موسى (ع) از موضوعات ديگرى است كه در سوره بقره به طور مفصل به آن پرداخته شده و بنى اسرائيل را به خاطر عدم سپاسگزارى و بهانه‌جويى مورد نكوهش قرار داده است.
بحث اعطاى مقام امامت به حضرت ابراهيم (ع)، ساختن خانه كعبه توسط ابراهيم (ع) و اسماعيل، بزرگداشت مقام شهيد، دستور جهاد با كافران و مشركان، داستان جنگ ميان طالوت و جالوت و داستانهايى از زنده شدن مردگان در اين دنيا از جمله مباحث ديگر اين سوره است.
احكام فقهى و عملى زندگى مسلمانان نظير نماز، زكات، روزه، حج، قبله، جهاد، قصاص، انفاق، تحريم مسكرات و قمار، رفتار با يتيمان، ربا، قرض، شهادت، اداى امانت، طلاق، وصيت، ماههاى حرام و ... نيز در اين سوره بيان شده است.
🔹حروف مُقَطَّعِه سوره بقره :
حروف مُقَطَّعِه‌ سوره بقره بعد از «بسمله» با «الم» شروع مى شود كه به شكل (الف- لام- ميم) خوانده شده و حروف مقطّعه ناميده مى‌شوند. اين حروف در ابتداى 29 سوره (26 سوره مكى و 3 سوره مدنى) قرار گرفته اند و از يك تا پنج حرف درآنها به كار رفته است و عبارتند از «ص، ق، ن، طه، يس، طس، حم، الم، الر، طسم، المص، المر، كهيعص، حمعسق»، كه گاه برخى در ابتداى چند سوره تكرار شده‌اند نظير: الم، الر و مفسران در معانى اين حروف نظرات مختلفى داده‌اند. يكى از نظرات مشهور در زمينه حروف مقطعه آن است كه چون بطور معمول بعد از اداى حروف مقطعه، سخن از قرآن، كتاب، آيات و قلم به ميان آمده، حروف مقطعه بيانگر آن است كه اين كتاب از همين حروفى كه دراختيار شما قرار دارد ساخته شده، ولى شما از تركيب اعجازآميز آنها عاجزيد، پس به خدايى بودن اين آيات ايمان آوريد.
در هر صورت، بايد گفت: در انتخاب حروف مقطعه براى هر سوره اسرارى وجود دارد كه بر ماپنهان است.

🔹نمائى ازمتقيان‌

☘«الم ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فيهِ هُدًى لِلْمُتَّقينَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنا هُمْ يُنْفِقُونَ وَالَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِما انْزِلَ‌الَيْكَ وَ ماانْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ بِالْاخِرَهِ هُمْ يُوقِنُونَ اولئِكَ عَلى هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَ اولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»☘

🌸الم، آن كتاب كه هيچ گونه شكى در آن نيست (كتاب) هدايت براى متقيان است. كسانى كه به غيب ايمان مى آورند و نماز به پا مى‌دارند و از آنچه روزيشان كرديم، انفاق مى‌كنند. و كسانى كه به آنچه بر تو و بر پيامبران قبل از تو نازل شده، ايمان مى‌آورند و به آخرت يقين دارند. ايشان از طرف پروردگارشان از هدايت برخوردار مى باشند و ايشان رستگارند.🌸

قرآن، كتاب هدايت متقيان‌ خداوند متعال در اولين آيه اين سوره، قرآن را كتاب هدايت متقين معرفى مى كند و سپس به بيان بعضى از صفات و ويژگيهاى آنان مى‌پردازد.
حال، اين سؤال پيش مى‌آيد كه آيا قرآن فقط متقيان را هدايت مى‌كند يا راهنماى همه انسانهاست؟ در پاسخ بايد گفت:
هدايت دو مرحله دارد:

🔹مرحله اول: راه نشان دادن و دعوت كردن است.
در اين مرحله قرآن براى همه انسانها هدايت است، زيرا همه را به راه راست دعوت مى كند و طريق سعادت و شقاوت را روشن و آشكار مى‌گرداند.
🔹مرحله دوم: مرحله دوم به معناى راه بردن و به مقصد رساندن است.
در اين مرحله قرآن فقط براى كسانى هدايت است كه به دستورات آن عمل كنند و گوش دل به نداى قرآن بسپارند و اينان متقيانند؛ كسانى كه دلشان در مقابل حق خاضع و رام است و سعى و كوشش آنان در رسيدن به رضاى حق است، اما كسانى كه نسبت به حق عناد دارند و سعى و تلاش‌ آنان در برآوردن هواهاى نفسانى و شهوانى خود مى‌باشد و به دستورات قرآن وقعى نمى‌نهد، بطور طبيعى از هدايت قرآن بى بهره خواهند بود.

[گل مريم]

🔹 ويژگيهاى متّقيان:
در آيات به پنج ويژگى متقيان اشاره شده‌است كه عبارتند از:

1- ايمان به غيب:
ايمان عبارت است ازجايگير شدن اعتقاد در قلب يعنى انسان چنان به اعتقادات خود اطمينان پيدا كند كه هرگز شك و ترديد در آن، راه پيدا نكند.
منظور از غيب چيزهائى است كه حس انسان به آنها دسترسى ندارد و شامل وجود خداى متعال و اسماء و صفات او و جهان آخرت و وحى است.
اما در اين آيات چون ايمان به وحى و آخرت جداگانه آمده است، منظور از ايمان به غيب، تنها ايمان به خداى متعال است.

2- اقامه نماز:
مؤمنان پس از ايمان به خداى متعال و شناخت او، خود را موظف به عبادت و خشوع و شكرگزارى در مقابل او مى‌بينند، بدين جهت از اقامه نماز كه همان اظهار بندگى و عبوديت است، سخن به ميان آمده و از آن به اقامه (بر پا داشتن‌نماز) تعبير كرده، نه تلاوت (يعنى خواندن نماز)؛ زيرا اقامه نماز به وسيله اعضا و قلب و مراعات آداب ظاهرى و باطنى آن صورت مى‌گيرد و انسان را از زشتيها و منكرات بازمى داردو به معراج و قرب حضرت حق تعالى مى‌رساند و گرنه از خواندن الفاظ نماز بدون حضور قلب، چنين آثارى به دست نمى‌آيد.

3- انفاق:
متقيان علاوه بر رابطه با خدا، مؤمنان را نيز فراموش نكرده و در جهت ايمان به خدا، به فكر آنها نيز هستند و بخشى از اموال خود را به نيازمندان جامعه مى دهند تا با امتثال «انْفِقُوا مِمَّا رَزَقْناكُمْ» به مقام قرب پروردگار برسند.
اين انفاق علاوه بر انفاق مال، شامل انفاق علم و ساير نيازمنديهاى افراد نيازمند مى‌گردد.
نكته ظريفى كه در آيه بدان توجه شده، تعبير «ممّا رزقناهم» است كه به انسان توجه مى دهد كه روزى او چه مادى وچه معنوى از ناحيه خدا تامين مى شود و در حقيقت از آن خودش نيست. دقت در اين نكته، عمل انفاق را بسيار آسانتر كرده و انسان را به اين امر حياتى تشويق مى‌كند.

🔹 ويژگيهاى متّقيان:
در آيات به پنج ويژگى متقيان اشاره شده‌است كه عبارتند از:

1- ايمان به غيب/2- اقامه نماز/3- انفاق

4- ايمان به وحى:
انسان متقى به همه رسولان الهى ايمان داشته، كتابهاى آسمانى را تصديق مى‌كند و در حقيقت همه پيامبران را همسو و هم هدف مى‌بيند، گر چه در مقام عمل به دستورات آخرين آنها- حضرت محمد صلى الله عليه و آله- كه كاملترين دستورالعملها است گردن مى‌نهد؛ چنانكه در مدحشان آمده:

☘«... وَالْمُوءْمِنُونَ كُلٌ آمَنَ بِاللَّهِ وَ مَلائِكَتِهِ وَ كُتُبِهِ وَ رُسُلِهِ لا نُفَرِّقُ بَيْنَ احَدٍ مِنْ‌رُسُلِهِ»☘

🌸و همه مؤمنان به خدا و فرشتگان او و كتابها و فرستادگانش، ايمان آورده‌اند (و مى‌گويند): ما در ميان هيچ يك از پيامبران او، فرق نمى‌گذاريم.🌸

5- يقين به رستاخيز:
آخرين ويژگى مؤمنان يقين داشتن به بر پائى روز قيامت است.
آنها در نگرش خود به اين جهان، آن را مقدمه‌اى براى جهانى ديگر مى‌بينند و معتقدند كه اين جهان كشتزارى است كه انسان محصول آن را در سراى ديگر درو خواهد كرد و هر كس به سزاى اعمال نيك و بد خود خواهد رسيد.
تعبير يقين نيز اشاره به اين است كه مؤمن قيامت را هرگز فراموش نخواهد كرد.
و بايادآورى پى در پى آن روز سخت خود را از گرفتار شدن و زشتيها حفظ مى‌كند، زيرا جدا شدن از راه خدا و افتادن در خطاها و گناهان به خاطر فراموشى روز حساب است.

☘«انَّ الَّذينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذابٌ شَديدٌ بِما نَسُوا يَوْمَ الْحِسابِ»☘

🌸كسانى كه از راه خدا گمراه مى‌شوند، عذابى شديد دارند، به خاطر اينكه روز حساب را فراموش كردند.🌸

و به عبارت ديگر، جمله «و بالاخرة هم يوقنون» مى رساند كه مؤمنان متقى باورشان‌آمده كه قيامتى و روز حساب و جزائى در كار هست؛ از اين رو كارهاى آنها در مسير تأمين سعادت خويش است و نشانه آن پهلو تهى كردن از دار غرور دنيا، دل نبستن به آن، توجه و دلبستگى به خانه هميشگى و استعداد و آمادگى براى «مرگ» پيش از فرا رسيدن آنست نه اينكه همچون توده مردم اقرار زبانى به قيامت داشته ولى عملًا برخلاف آن حركت كنند.
اين نشان دهنده آن است كه اينان برخلاف متقين باورشان نيامده كه روز حساب و قيامتى هست و كيفر و جزائى وجود دارد.

[گل مريم]

🔹نفاق و ويژگيهاى منافقان‌:

☘ «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْيَوْمِ الْاخِرِ وَ ما هُمْ بِمُؤْمِنينَ»☘

🌸 برخى از مردم گويند: به خدا و روز واپسين ايمان آورديم، در حالى كه ايشان مؤمن (واقعى) نيستند.🌸

🔹معناى نفاق:

‌ نفاق از ماده «نَفْق» به معناى نفوذ و پيشروى است.
نفق به معنى كانال و راهرو زيرزمينى است كه از آن براى استتار يا فرار استفاده مى‌كنند.
برخى حيوانات مانند موش صحرائى، روباه و سوسمار براى لانه خود دو سوراخ قرار مى‌دهند، يكى آشكار كه از آن وارد و خارج مى‌شوند و ديگرى پنهان كه اگر احساس خطر كنند، از آن مى‌گريزند. اين سوراخ پنهانى را «نافِقاء» گويند.
در اصطلاح، اظهار ايمان و پنهان كردن كفر باطنى را «نفاق» گويند.
منافقان افرادى هستند كه هدايت الهى را واقعا و قلبا نپذيرفته اند، ولى چهره كفر خود را در نقابى از ايمان پنهان مى‌دارند و بظاهر در ميان مسلمانان قرار مى‌گيرند.
اين گروه خطرناكترين دشمن مسلمانان به شمار مى‌روند، چرا كه شناخت چهره نفاق براى توده مردم بسيار دشوار و مبارزه با آن مشكلترين مبارزه هاست.

🔹ويژگيهاى منافقان:‌

آيات فراوانى از قرآن كريم ويژگيها و صفات منافقان را بيان كرده است، از جمله:

1- تظاهر به ايمان:
منافقان اگر چه در ظاهر ادعاى مسلمانى دارند، اما در دل ايمان نياورده و به خداى متعال معتقد نيستند.
آيه مورد بحث به اين حقيقت اشاره كرده كه آنان به زبان مى‌گويند ما به خدا و روز رستاخيز ايمان داريم، اما در دل ايمان نياورده‌اند.
غرض منافقان از ادعاى ايمان، نيرنگ و فريب دادن مؤمنان است، زيرا منافقان با جا زدن خويش در جمع مسلمانان مى‌خواهند آنان را فريب داده و خود را جزء آنان قلمداد كنند و در پيروزيها و غنايم جنگى سهيم شده و از نيروهاى مسلمان براى منافع خويش، سود جويند. خداوند اين ويژگى را بر ملا كرده و آنها را به خاطر نيتها و افكار زشتشان نكوهش نموده است:

☘«يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذينَ آمَنوُا وَ ما يَخْدَعُونَ الَّا انْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ»☘

🌸 مى‌خواهند خدا و مؤمنان را فريب دهند، در حالى كه جز خود را فريب ندهند و نمى‌فهمند.🌸

2- بيمار دلى:
آنان گر چه در ظاهر داراى قيافه هاى حق به جانبى بوده و حتى مسلمانان نيز از ظاهر آنان خوششان مى‌آيد، ليكن روح و قلب آنها بيمار است و دچار مرض شك و ترديدند. قرآن مجيد در اين باره مى‌فرمايد:

☘«فى قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً»☘

🌸در دلهايشان نوعى بيمارى است و خدا نيز بربيمارى شان بيافزايد.🌸

3- دروغگوئى:
از ديگر ويژگيهاى اين گروه كه قرآن بارها آن را يادآور شده دروغگوئى است. خداوند نيز با تأكيد مى‌فرمايد: اينها دروغگويند.

☘«وَاللَّهُ يَعْلَمُ انَّهُمْ لَكاذِبُونَ»☘

🌸و خدا مى‌داند كه اينان دروغگويند.🌸
🔹ويژگيهاى منافقان:‌
آيات فراوانى از قرآن كريم ويژگيها و صفات منافقان را بيان كرده است، از جمله:

1- تظاهر به ايمان/2- بيمار دلى/3- دروغگوئى

4- فساد انگيزى و ايجاد تفرقه:
منافقان خود را مصلحان جامعه مى‌دانند، اما خداى تعالى خبر مى‌دهد كه اينان در واقع مفسدند،هر چند امر برخودشان نيز مشتبه شود و ندانند كه چه مى‌كنند و سرانجام راهى كه در پيش گرفته‌اند، به كجا مى‌انجامد.

5- سالوسى:
منافقان در برخوردشان با مسلمانان چنان با چرب زبانى و تملق سخن مى‌گويندكه همه را به خود جذب كرده و مؤمنان گمان مى‌كنند كه آنان افرادى حق طلب و پيرو دين مى‌باشند.
خداوند در خطاب خود به پيامبر، اين ويژگى آنان را خاطرنشان مى‌سازد.

☘«وَ انْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ»☘

🌸اگر سخنى بگويند، به سخنانشان گوش فرا مى‌دهى.🌸

حضرت على (ع) نيز در اين باره فرمود:
«سخنانشان شفاست (بوى شفا و درستى مى‌دهد) اما عملشان يك درد ناعلاج است.»

6- راحت طلبى:
آنان راحت طلبند و از تحمل زحمت در راه دين شانه خالى مى‌كنند.
به فرموده قرآن كريم اگر غنايمى نزديك و سفرى سهل و آسان باشد، از تو پيروى مى‌كنند، ولى اگر راه دور باشد (براى جنگ با دشمن) براى نيامدن قسم ها مى‌خورند.
با اين وجود در هنگام تقسيم غنايم حاضر شده و سهم افزونترى براى خود مى‌طلبند.

🔹اعجاز قرآن‌

☘«وَ انْ كُنْتُمْ فى رَيْبٍ مِمَّانَزَّلْنا عَلى عَبْدِنا فَاْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ انْ كُنْتُمْ صادِقينَ»☘

🌸و اگر از آنچه بر بنده خود نازل كرديم در ترديد هستيد، پس سوره‌اى مانند آن بياوريد و گواهان خود را جز خدا فرا خوانيد اگر راستگوئيد.🌸

🔹معجزه چيست؟

معجزه كار غير طبيعى و خارق عادت است كه توسط مدعى نبوت و همراه با مبارز طلبى (تحدى) انجام مى‌شود و ديگران از انجام آن ناتوانند.
پيامبران الهى براى اثبات حقانيت دعوت خود، كارهاى غير طبيعى انجام مى‌دهند و از مخالفان خود مى‌خواهند كه اگر در صداقت آنها ترديد دارند، مانند آن را بياورند و ثابت كنند كه اين عمل معجزه نيست؛ مانند اژدها شدن عصاى حضرت موسى (ع)، ناقه صالح (ع)، زنده شده مرده توسط حضرت عيسى (ع) و اعجاز قرآن‌ پيامبر اسلام (ص) براى اثبات پيامبرى خود معجزات متعددى داشت كه مشهورترين و بهترين آن قرآن كريم است.
قرآن، خود براى اثبات معجزه بودنش، مردم را به تحدى فراخوانده و از آنها خواسته است كه اگر مى‌توانند مانند آن را بياورند تا پيامبر اسلام از دعوت خود دست بردارد.
تحدى در چهار آيه قرآن بيان شده است.
(يكبار به آوردن كتابى مانند قرآن، يكبار به آوردن ده سوره و دو بار به آوردن يك سوره)
با اين كه زبان مخالفان قرآن با زبان قرآن يكسان بود و آنان در سرودن اشعار و جملات زيباى عربى مشهور بودند، ليكن غير از گروهى كه منصفانه در مقابل اعجاز آن زانو زدند و در برابر عظمت آن خاضعانه و عاجزانه سر تسليم فرود آوردند و مسلمان شدند، بقيه كه از آوردن مانند آن عاجز بودند با غوغا سالارى، فتنه انگيزى، آزار و اذيت پيامبر (ص) و مسلمانان، براه انداختن جنگ و كشتار و ... به مقابله با آن پرداختند.
تحدى‌ قرآن نه تنها براى صدر اسلام و مردم حجاز، بلكه تا قيامت و براى تمام ملتهاى دنيا قابل طرح است و تا كنون هيچ كس نتوانسته با آن به مقابله برخيزد و تا ابد هم نخواهد توانست.