استمداد و یاری جستن از خدا (تمسیه) + خصوصیات بسمله

[گل مريم]

استمداد و یاری جستن از خدا (تمسیه)

هر عملی که از انسان سر می‏زند به منظور هدفی صورت می‏گیرد که بواسطه عمل، بدان هدف برسد؛ ارزش هر عمل، با توجه به هدفی است که انگیزه حرکت و فعالیت انسان محسوب می‏شود؛ هر چه نیت و انگیزه عمل والاتر و ارزشمندتر باشد، عمل ارزش بالاتری می‏یابد.(137)
بنابراین، اهداف، معیار و میزان تعیین ارزش عمل و حتی ارزش افراد، می‏باشد.
از طرفی، ارزش اهداف، به اندازه‏ ای است که نیازهای اصیل و ریشه دار انسان را تامین کند.
نیاز اصیل انسان، رسیدن به کمال مطلق، کمال زیبایی، قدرت، خوبی و قداست و طهارت، کمال لذت و خوشی و راحتی، کمال سعادت می‏باشد.
این کمال، وقتی حاصل می‏شود که انسان، در مسیر دستیابی به آن، با یگانه مظهر این اهداف، الله پیوندی بر قرار کند و با تکیه و استمداد از او، به پیش رود؛ چرا که الله تنها کمال مطلق، تنها ذات مقدس پایدار و ابدی است و نه تنها کمال مطلوب انسان، بلکه کمال مطلوب همه موجودات، در همه عوالم هستی می‏باشد:
الله لا اله الا هو الحی القیوم.... (بقره / 255، آل عمران / 1)
(الله، معبود و معشوقی غیر او نیست در حالیکه همو یگانه زنده پایدار ابدی است).

این آیه شریفه به جهت این محتوای گرانقدر و با عظمت آن، جزء برجسته‏ ترین آیات قرآن می‏باشد که قسمتی از آیه الکرسی را تشکیل می‏دهد.
این دو صفت حی و قیوم دو مطلوب اساسی بشر می‏باشد: رسیدن به حیات مطلق ابدی، حیاتی که دیگر مرگ در آن، راه نداشته باشد؛ حیاتی که پایدار بوده (قیوم) از تزلزل و نقص و ضعف، مصون باشد.

این است که قرآن کریم، بشریت سرگردان و متحیر را به گمشده‏ اش رهنمایی می‏کند:

وتوکل علی الحی الذی لا یموت و سبح بحمد. (فرقان / 58)
(و ای بشر تکیه کن بر آن زنده‏ای که مرگ در او راه ندارد و غرق در تنزیه، بهمراه ستایش او باش در مسیر او حرکت کن).

هو الحی، لا اله هو، فادعوه مخلصین له الدین، الحمدلله رب العالمین. (غافر / 65)
(ای بشر او آن حیات ابدی است که معبود و معشوقی، غیر او نیست پس روبه سوی او آورید او را بخوانید در حالیکه تمادین و اعتقادتان را خالص برای او قرار می‏دهید تا به آب حیات دست یابید چرا که تمام ستایشها از آن خداست که پرورش دهنده تمام عوالم هستی است).
تو که دنبال آب حیاتی، پس با او مرتبط، شو و به ریسمان او چنگ زن(138) و بر او تکیه کن.

بنابراین باید شروع، ادامه و ختم کار من همه با یاد او باشد؛(139) با یاد او و نیرو گرفتن و یاری از او، آنگونه که عمل من نشان از او داشته و بر آن مهر صحت و ضمانت و تایید او خورده باشد؛(141) و در نتیجه، روح و جان من نشان از خدا بگیرد و به علامت الهی منقوش گردد.(142)

این نشان و علامت، عمل من و جان من را بیمه می‏کند، پس دیگر خوفی از نابودی و فنا نخواهد بود، دیگر خبر از حزن و اندوه، یافت نخواهد شد، سراسر نشاط است و سرور، سراسر لذت است و راحتی:
الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون. (یونس / 62)
(بهوش باشید بیقین دوستان خدا نه هراسی از آینه برایشان موجود است و نه آنها بر گذشته محزون می‏باشند).

بسم الله سمبل شروع و ختم با یاد او، یاری از او و با نشان از او می‏باشد، از این رو گرامی‏ترین و عظیم‏ترین آیه، لقب گرفته است.

این کشتی نوح (علیه السلام) است که در آن طوفان سهمگین و هولناک، جریانش و لنگرش با بسم الله محقق گرشته است که حاوی اسم اعظم الهی می‏باشد:
قال ارکبوا فیها بسم الله مجریها و مرسیها.... (هود / 41)
(نوح فرمود سوار کشتی شوید که جریان آن و لنگرش با بسم الله محقق است...).

---

137) لکل امری مانوی (ج 1، مقدمه عبادات،ب 5، ح 10) (سهم هر کس همان است که نیت کرده است) انما الا عمال بالنیات. (ح 10) (اعمال صرفاً بر اساس نیتها و هدفها، ارزیابی می‏شود).
138) واعتصموا بحبل الله جمیعا و لا تفرقوا. (آل عمران / 103)
139) کل امر ذی بال لم یذکر فیه اسم الله فهو ابتر توحید صدوق، (هر کاری صاحب خاطره مهم که در آن نام خدا یاد نشود پس آن دم بریده می‏باشد).
141) عن الرضا (علیه السلام) فی معنی بسم الله الرحمن الرحیم، قال (علیه السلام): یعنی: اسم نفسی بسمه من سمات الله و هی العباده. قیل ما السمه، قال (علیه السلام) العلامه. عیون اخبار الرضا، معانی الاخبار در معنی بسم الله از امام را (علیه السلام) که فرمودند: یعنی جانم را به علامتی از علامات خدا نشان می‏زنم و آن عبادت می‏باشد.
142) عملی که از خدا نشان دارد سه شرط را داراست: 1 - نیت خالص برای خدا، 2 - مطابقت با کتاب و سنت، 3 - مهمترین کار در زمان (رسائل، ج 1، ابواب مقدمات عبادات،ب 5).

[گل مريم]

آثار تسمیه (ذکر بسم الله...)

سلامتی، خیر و برکت و توفیق در عمل، پاداش طبیعی جانی است که نشان از خدا دارد؛ نه تنها جان انسانی مبارک می‏شود و از صدمه و فساد و تباهی رهایی می‏یابد، بلکه عمل نیز با خیر و برکت می‏گردد:
قیل یا نوح اهبط بسلام منا و برکات علیک و علی امم ممن معک.... (هود / 48)
(گفته شد ای نوح با سلامتی از جانب ما فرود آی و بهمراه برکاتی که بر تو و بر امتهایی که همراه تو می‏باشند، علق گرفته است...).
2 - خصوصیات بسمله (بسم الله...)

بسم الله... جزء اول هر سوره از قرآن می‏باشد و سفیر رحمت و عنایت خداوندی است به جز سوره توبه که ظاهراً به دلیل اعلان قهر و غضب علیه کفار، بدون بسم الله آمده است؛(143) اول آیه هر کتاب آسمانی بوده است و اولین و مهمترین آیه سوره حمد، بلکه کل قرآن می‏باشد.

سوره حمد با بسم الله هفت آیه می‏شود از این رو لقب سبعاً من المثانی گرفته است:
ولقد آتیناک سبعا من المثانی و القرآن العظیم. (حجر / 87)
نزدیکترین تعبیر به اسم اعظم الهی است(144) از این رو اعظم آیات و اکرم آیات نامیده شده است.

ذکر بسم الله انسان را از جمیع شرور آسمانی و زمینی در حفاظ مستحکم الهی قرار می‏دهد.

در تمام نمازهای واجب تاکید بسیار بر قرائت آن به صدای بلند وارد گشته است،

در این زمینه از امام سجاد (علیه السلام) آمده است:
جماعتی که امام آن بسم الله را عمداً به صدای بلند نخواند، شیطان بر دوش امام جماعت سوار شده، امامت آنان را بر عهده می‏گیرد! (القراءة فی الصلوه،ب 21، ح 4)

---

143) این تعلیل بیان مشهور مفسرین می‏باشد، لیکن قابل تامل است چرا که جوابگوی بعضی از اشکالات نیست از جمله اینکه پس چرا سوره تبت که اعلان غضب و خشم الهی است با بسم الله آمده است؟

[گل مريم]

3 - برخورد قریش و بنی امیه با تسمیه‏

ذکر بسم الله... از آیاتی بود که هر گاه بر مشرکین قریش توسط پیامبر تلاوت می‏شد، بسیار به وحشت افتاده با نفرت پا به فرار می‏گذاشتند!
در این زمینه قرآن می‏فرماید:
... و اذا ذکرت ربک فی القرآن وحده، ولوا علی ادبارهم نفورا. (اسراء / 46)
(و هر گاه پروردگارت را به وحدانیت در قرآن یاد می‏کنی با نفرت بر پشت خود اعراض می‏کنند).

بنی امیه که از مشرکین قریش و روسای آن بشمار می‏رفتند در زمان رحلت پیامبر و خصوصاً در زمان حکومت علی (علیه السلام) به نام دین، مبارزه شدیدی را بر علیه اسلام راستین و شخصیت امیر مومنان (علیه السلام) در پیش گرفتند چرا که حضرت جلوه تمام عیار اسلام و قرآن بود.
این مبارزه تا بدانجا گسترش یافت که هر چه از مشخصات حضرت بود. خلافش را به نام سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) تبلیغ می‏کردند! تا هم شخصیت امام بزرگوارمان کوبیده شود و آثارش محو گردد و هم سنت پیامبر را تحریف کرده مردم را گمراه کنند.(145)

در این راه عوامل و عناصر بسیاری همچون انس بن مالک خادم پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مخالف علی (علیه السلام) و ابو هریره و غیره را به خدمت گرفتند.
یکی از این موارد مساله بسم الله در قرآن، و قرائت آن در نماز بود که حضرت آن را با صدای بلند در نماز قرائت می‏فرمودند، برای اولین بار معاویه در مدینه، سوره حمد را در نماز بدون، بسم الله خواند(146) که مورد اعتراض شدید اصحاب پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و تابعین واقع شد لیکن با تهدید و ارعاب و تطمیع معاویه و با جعل احادیث توسط انس و دیگران، در سطح وسیعی توسط روحانیون مزدور اعلام گشت که قرائت بسم الله بطور آشکار در نماز بدعت است و حتی شایع کردند جزء سوره حمد نیست(147) بلکه بالاتر جزء قرآن نمی‏باشد! بلکه حکم خط فاصله را دارد که سوره ‏ها را از یکدیگر جدا می‏کند!
آنقدر این شایعات و جعل احادیث توسط شیاطین قوت گرفت تا آنجا که مالک بن انس امام مالکی‏ها قابل به آیه نبودن بسم الله شد و بعضی دیگر جرات نفی و اثبات را از دست دادند.(148)

در این زمینه فخر رازی در جلد اول تفسیر خود در بحث بسم الله صریحاً پرده از روی توطئه گسترده بنی امیه علیه حضرت علی (علیه السلام) بر می‏دارد و در نهایت سخن اعلام می‏کند: بسم الله جزء قرآن و جزء سوره حمد می‏باشد و باید آن را در نماز به صدای بلند خواند چرا که این، سنت علی (علیه السلام) بوده است و هر که علی (علیه السلام) را بعنوان امام دینش اخذ کند در دین و جانش به دستگیره محکمی چنگ زده است! چرا که او کسی است که پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در حق او فرمود:
اللهم ادر الحق مع علی حیث دارد. (ج 1، تفسیر کبیر، حجت خامس، ص 205).
(بار خدایا حق را بر محور علی، بچرخان به هر سویی که او علی (علیه السلام) بچرخد).

عجب از اهل سنت است که با وجود اعتراف به شان و مقام حضرت و عملکردش در نماز، غالباً در نماز بر خلاف او رفتار می‏نمایند و این از افتخارات پیروان اهل بیت (علیه السلام) است که در دفاع از این آیه شریفه و قرائت آشکار آن در نماز، از علی (علیه السلام) تبعیت می‏کنند و بر آن تاکید دارند سنتی که از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) بر جای مانده است.

4 - رابطه استعاذه و تسمیه‏

استعاذه فرار از چنگ شیاطین و آثارشان و پناهنده شدن به خدا می‏باشد که نقش زدودن آلودگیها، و ایجاد زمینه مناسب، برای کسب ارزشها را بر عهده دارد؛ بر اثر استعاذه، فکر و دل از وسوسه ‏ها پاک گشته فارغ البال وارد حوزه ملکوت الهی می‏شود. بسم الله... شروع حرکت در حوزه ملکوت الهی می‏باشد که پس از مرحله استعاذه محقق می‏شود و انسان در دریای انوار الهی با عنایت و یاری خدا، به سیر و سلوک پرداخته، نفس را تزکیه و تطهیر می‏نماید.

بنابراین استعاذه نقش تخریبی دارد: تخریب بنیادهای شیطانی در فکر دل انسان؛
و بسم الله... نقش سازندگی دارد: سازندگی نفس و اعمال و کسب ایمان، تقوی، صبر و احسان و...:

اغلقوا ابواب المعصیه بالاستعاذه و افتحوا ابواب الرحمه بالتسمیه. (میزان الحکمه، ج 8، قرآن، ص 86)

---

143) این تعلیل بیان مشهور مفسرین می‏باشد، لیکن قابل تامل است چرا که جوابگوی بعضی از اشکالات نیست از جمله اینکه پس چرا سوره تبت که اعلان غضب و خشم الهی است با بسم الله آمده است؟
144) اذکار لسانی هر یک حکایتگر جریان روحی ذاکر و بیانگر حقیقت باطنی او در مراحل سیر و سلوک بسوی خدا می‏باشند؛ دارا بودن اسم اعظم، یعنی؛ تجلی گاه آن اسم گردیدن و مظهر آن شدن؛ در این زمینه رجوع کیند به تفسیر المیزان، سوره اعراف، ذیل آیه 180: ولله الاسماء الحسنی....
145) فخر رازی در ج 1، تفسیر کبیر، حجت 5، ص 205.
146) ج 1، تفسیر کبیر، مساله 6، حجت 12.
147) ج 1 تفسیر کبیر، حجت 3، ص 206.
148) ج 1، تفسیر کبیر، ص 194 به بعد، مساله 4، 5، 6.


پژوهشی پیرامون تدبر در قرآن‏

نویسنده: ولی الله نقی پورفر