فاعل (درس 39 کتاب نحو روان با حدیث و قرآن)

[هندیانی]

در این درس موارد زیر را میخوانید: لطفا روی موضوعات کلیک بفرمایید.

فاعل

حذف فاعل

حذف فعل


فاعلِ ضمير و اسم ظاهر


لغتِ «اَكَلُونى‏ اَلْبراغيثُ»

فاعل‏هاى مؤنث


وجوب تأنيث فعل


جواز تأنيث فعل


جاى‏گاه فعل، فاعل و مفعولٌ به


وجوب تقديم فاعل بر مفعولٌ به



وجوب تقديم مفعول بر فاعل


وجوب تقديم مفعولٌ به بر فعل و فاعل


فاعل حقيقى و مجازى


سؤال و تمرین

[هندیانی]

فاعل

فاعل، اسمى‏(1) است مرفوع‏(2) كه بعد از فعلِ‏(3) تامِّ معلوم يا شبهِ فعل‏(4) قرار مى‏گيرد و به آن اسناد داده مى ‏شود، مثل «خَلَقَ اللَّهُ السَّمواتِ»(5) كه «اَللَّهُ» فاعلِ «خَلَقَ» است و «خَلَقَ» فعل تامِّ معلوم، به «اَللَّهُ» اسناد داده شده است و مثل «وَمِنَ النّاسِ وَالدَّوابِّ وَالْاَنْعامِ مُخْتَلِفٌ اَلْوانُهُ»(6) كه «مُخْتَلِفٌ» اسم فاعل (شبهِ فعل) است و به «اَلْوانُهُ» اسناد داده شده است از تعريف مذكور دانسته شد كه فاعل بايد داراى اين شرايط باشد:

1 - بعد از فعل بيايد، زيرا اگر قبل از آن بيايد مبتدا مى‏ شود.
2 - فعلِ قبل ازآن تامّ باشد، زيرا اگر ناقصه باشد، اسمِ افعال ناقصه مى‏ باشد نه فاعل.
3 - فعلِ قبل از آن معلوم باشد، زيرا اگر مجهول باشد نايب فاعل ناميده مى‏ شود.
4 - مرفوع است و عاملش فعلى است كه به آن اسناد داده شده و گاهى لفظاً مجرور مى‏ شود يا به وسيله «مِنْ»، «باء» و «لامِ» زايده در مثل «ما جائَنا مِنْ بَشيرٍ»(7) و «كَفى‏ بِاللَّهِ شَهيداً»(8) و «هَيْهاتَ هَيْهاتَ لِما تُوعَدُونَ»(9) به معناى «ما جائَنا بَشيرٌ» و «كَفَى اللَّهُ شهيداً» و «هَيْهاتَ ما تُوعَدُونَ» و يا به وسيله اضافه مصدر(10) به آن در مثل «لَوْلا دَفْعُ اللَّهِ النّاسَ»(11) كه «دَفْعُ» مصدر است و به «اَللَّهِ» كه فاعل بوده اضافه شده است و تقديرش «لَوْلا اَنْ يَدْفَعَ اللَّهُ النّاسَ» است. پس مصدر از «اَنْ» با فعل (يَدْفَعُ) به وجود آمده است.

5 - فاعل بعد از فعل بيايد و اگر در ظاهرِ كلام، قبل از فعل آمده باشد به يكى از دو توجيه تركيب مى‏ شود:

الف: فاعل ضميرى است مستتر در فعل و به اسم ماقبل راجع است، مثل «زَيْدٌ قامَ» به تقدير «زَيدٌ قامَ هُوَ» و «اَللَّهُ يَرْزُقُ»(12) به تقدير «اَللَّهُ يَرْزُقُ هُوَ».
ب: از باب تفسير، يعنى اسمِ مقدّم، فاعلِ فعل محذوف و فعل مذكور مُفسِّر محذوف ‏است، مثل «وَاِنْ اَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكينَ اسْتَجارَكَ»(13) به تقدير «اِنِ اسْتَجارَكَ اَحَدٌ». كه «اَحَدٌ» فاعلِ «اِسْتَجاركَ» محذوف و «اِسْتَجارَكَ» مذكور، محذوف را تفسير كرده است.

---

1. كلمه «اسم» شامل اسمِ صريح و مؤوّل مى‏ شود. اسم صريح، مثل «اَللَّهُ» در «تَبارَكَ اللَّهُ» اعراف (7) آيه 54 و مؤوّل از «اَنْ» و «اَنَّ» حاصل مى‏ شود. «اَنْ»، مثل «اَلَمْ يَأْنِ لِلَّذينَ امَنُوا اَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ» حديد (57) آيه 16، به تقدير «خُشُوعُ قُلُوبِهِمْ» و «اَنَّ»، مثل «اَوَلَمْ يَكْفِهِمْ اَنّا اَنْزَلْنا» عنكبوت (29) آيه 51 به تقدير «اَوَلَمْ يَكْفِهِمْ اِنْزالُنا».
2. اسم مرفوع ممكن است اسم ظاهر، ضمير بارز يا ضمير مستتر باشد. اسم ظاهر، مثل «اللَّه» و ضمير بارز، مثل «اَكَلْتُ» و مستتر، مثل «اَنَا» در «اَقُومُ»، «اَنْتَ» در «قُمْ» و «هُوَ» در «قامَ».
3. فعل شامل متصرّف، مثل «خَلَقَ» و جامد، مثل «نِعْمَ» و «بئْسَ» مى‏ باشد.
4. منظور از شبه فعل، مصدر، اسم فاعل، افعل تفضيل، صفت مشبّهه، صيغه مبالغه و اسم فعل است.
5. عنكبوت (29) آيه 44: خداوند آسمان‏ها را آفريد.
6. فاطر (35) آيه 28: و از مردم و جنبندگان و چهارپايان، گروهى رنگ‏هايشان مختلف است.
7. مائده (5) آيه 19: هيچ بشارت دهنده ‏اى (پيامبرى) براى ما نيامد.
8. نساء (4) آيه 79: خداوند كفايت كرده در حالتى كه حاضر و ناظر است.
9. مؤمنون (23) آيه 36: دور است دور آن چه كه (از بعث و نشور) وعده داده مى‏ شويد.
10. گاهى اسم مصدر نيز به فاعل اضافه مى‏شود. درباره عمل كردن اسمِ مصدر در جلد سوّم ان شاء اللَّه بحث مى‏ شود.
11. بقره (2) آيه 251: اگر نبود دفع كردن خداوند مردم را ... .
12. همان، آيه 212 «يَرْزُقُ» فعل، ضمير «هُوَ» فاعلش جمله فعل و فاعل خبر براى «اَللَّهُ» و «اَللَّهُ» مبتدا است. يعنى خداوند روزى مى‏ دهد.
13. توبه (9) آيه 6: و اگر يكى از مشركين ازتو پناه خواست ... .

[هندیانی]

حذف فاعل

فعل يا فاعل گاهى حذف مى‏ شوند، حذفِ فاعل در چهار مورد است:

1- بعد از مجهول شدن فعل، كه مفعول در جاى فاعل مى‏ نشيند و مرفوع مى‏ شود و به آن نايب فاعل مى‏ گويند، مثل «خُلِقَ الْاِنْسانُ ضَعيفاً»(14) كه در اصل «خَلَقَ اللَّهُ الْاِنْسانَ ضَعيفاً» بوده «اَللَّهُ» كه فاعل است حذف شده و به جايش «اَلْاِنْسانُ» نشسته و مرفوع شده است.

2- هنگامى كه مستثنى مفرّغ باشد، يعنى مستثنى منه كه همان فاعل است حذف شود، مثل «ما قامَ اِلّا زَيْدٌ»(15) به تقدير «ماقامَ اَحَدٌ اِلّا زَيْدٌ» و مثل «ما يَعْلَمُ تَأْويلَهُ اِلَّا اللَّهُ»(16) به تقدير «ما يَعْلَمُ اَحَدٌ تَأْويلَهُ اِلَّا اللَّهُ».

3- هنگامى كه صيغه تعجّب‏(17) بر وزن «اَفْعِلْ بِهِ» به كسر عين باشد، مشروط به آن كه ماقبلش فاعل را بفهماند، مثل «اَسْمِعْ بِهِمْ وَاَبْصِرْ يَوْمَ يَأْتُونَنا»(18)، شاهد بر «اَبْصِرْ» است كه از آن فاعل (بِهِمْ) به قرينه ماقبلش (اَسْمِعْ بِهِمْ) حذف گرديده، زيرا «بِهِمْ» در محلّ رفع است و فاعل براى «اَسْمِعْ» مى‏باشد.

4- هنگامى كه مصدر به مفعولش اضافه شود، مثل «اِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكينَ»(19) به تقدير «اِطْعامُكُمْ» فاعل (كُمْ) حذف گرديده و مصدر به مفعولش (عَشَرَةَ مَساكينَ) اضافه شده است.

---

14. نساء (4) آيه 28: انسان آفريده شده در حالتى كه ضعيف است.
15. هيچ كس جز زيد نايستاده است.
16. آل عمران (3) آيه 3: و كسى تفسير آن (قرآن) را نمى‏ داند مگر خداوند.
17. صيغه تعجّب دو وزن دارد، «ما اَفْعَلَ» و «اَفْعِلْ بِهِ» و اين جا منظور، دوم است.
18. مريم (19) آيه 38: چه شنوا و بينايند آن‏ها (كافران) روزى كه نزد ما آيند.
19. مائده (5) آيه 89: غذا دادن شما ده نفر مسكين را.

[هندیانی]

حذف فعل

حذف فعل گاهى واجب است و آن هنگامى است كه از باب تفسير باشد، مثل حذفِ «اِسْتَجارَكَ» در آيه «وَاِنْ اَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِكينَ اسْتَجارَكَ»(20) به دليل ذكر آن، زيرا مذكور عوض محذوف است و جمع بين عوض و معوّض جايز نيست.

جايز، هنگامى است كه جواب از سئوال باشد، مثل «نَعَمْ زَيدٌ» در جواب «هَلْ جاءَكَ اَحَدٌ»(21) كه به تقدير «نَعْم جاءَ زَيْدٌ» است و مثل «لَيَقُولُنَّ اللَّهُ»(22) به تقدير «خَلَقَنا» كه جواب است و حذفِ فعل به خاطر ذكرش در سئوال: (وَلَئِنْ سَئَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ)(23) مى ‏باشد.

---

20. توبه (9) آيه 6: و اگر يكى از مشركين از تو پناه خواست ... .
21. آيا كسى نزد تو آمده؟ بله زيد آمده است.
22. زخرف (43) آيه 87: و هر آينه (سوگند كه) اگر از ايشان (كافران) بپرسى چه كسى آن‏ها را آفريده است هر آينه حتماً مى‏ گويند خداوند ما را آفريده است.
23. زخرف (43) آيه 87: و هر آينه (سوگند كه) اگر از ايشان (كافران) بپرسى چه كسى آن‏ها را آفريده است هر آينه حتماً مى‏ گويند خداوند ما را آفريده است.

[هندیانی]

فاعلِ ضمير و اسم ظاهر

فاعل، گاهى ضمير و گاهى اسم ظاهر است.

اگر ضمير باشد بايد با مرجعش از جهت اِفراد، تثنيه، جمع، مذكّر و مؤنّث تطبيق كند،

مثل «زَيْدٌ جَلَسَ»، «اَلزَّيْدانِ جَلَسا»، «اَلزَّيْدُونَ جَلَسُوا»، «هِنْدٌ جَلَسَتْ»، «اَلْهِنْدانِ جَلَسَتا»، «اَلْهِنْداتُ جَلَسْنَ»

و مثل «اَلصِّدْقُ يُنْجى‏»(24) كه ضميرِ مستتر در فعل (يُنْجى‏) با مرجعش (اَلصِّدْقُ) در اِفراد و تذكير مطابقند.

و مانند «اَلدُّنْيا تَغْوى‏»(25) كه ضمير مستتر در فعل (تَغْوى‏) با مرجعش (اَلدُّنْيا) در اِفراد و تأنيث مطابقند.

و مثل «اَلْعُلَماءُ باقُونَ مابَقِىَ الدَّهْرُ»(26) كه ضمير مستتر در شبه فعل (باقُونَ) با مرجعش (اَلْعُلَماءُ) در جمع و تذكير مطابقند.


و اگر فاعل، اسم ظاهر باشد، مُسندش (فعل يا شبه فعل) مفرد است و با تثنيه يا جمع بودن فاعل، تغيير نمى‏ كند. فعل، مثل «قالَ اللَّهُ»(27)، «قالَ رَجُلانِ»(28)، «قالَ نِسْوَةٌ»(29). شبه فعل، مثل «اَقائِمٌ اَخُوكَ»، «اَقائِمٌ اَخَواكَ»، «اَقائِمٌ اِخْوَتُكَ»، «اَقائِمٌ نِسْوَتُكَ»، كلمه «نِسْوَةُ» جمعِ «مَرْأَةُ» از غيرلفظش مى‏باشد و به آن اسم جمع مى‏ گويند.

لغتِ «اَكَلُونى‏ اَلْبراغيثُ»

طايفه ‏اى از عرب هرگاه فاعل، تثنيه يا جمع باشد فعل قبل از آن را نيز تثنيه يا جمع مى‏ آورند و در مثالِ «اَكَلَنى‏ اَلْبَراغيثُ» چون فاعل (اَلْبَراغيثُ)(30)، جمع است فعل را جمع آورده و «اَكَلُونى‏ اَلْبَراغيثُ»(31) گفته‏ اند. لغت اينان به خاطر مثالشان، به لغتِ «اَكَلُونى‏ اَلْبَراغيثُ» مشهور گرديده.

آيه «اَسَرُّوا النَّجْوىَ الَّذينَ ظَلَمُوا»(32) نيز مطابق اين لغت است، زيرا فاعل، (اَلَّذينَ) به صيغه جمع است‏(33)، فعلش (اَسَرُّوا) نيز با واوِ جمع آمده‏ است.(34)

---

24. غررالحكم، ص‏6: راست‏گويى نجات مى‏ دهد.
25. همان، ص‏6: دنيا (پرستى) هلاك مى‏ كند.
26. نهج ‏البلاغه، حكمت 139، ص‏1146: عالمان باقى‏ اند تا روزگار باقى است.
27. آل عمران (3) آيه 55: خداوند گفت.
28. مائده(5) آيه 23: دو مرد (يوشع و كالب) گفتند.
29. يوسف (12) آيه 30: زنان گفتند.
30. «البَراغيثُ» جمع«بُرْغُوثْ»است يعنى كيك. اين‏ كلمه(كيك) باياء نوشته وبدون‏ آن(كك)خوانده مى‏ شود.
31. كيك‏ها مرا خوردند.
32. انبياء (21) آيه 3: پنهان كردند سر در گوشى گفتن را (در اِخفاءِ راز دقت كردند) كسانى كه ستم كردند.
33. «اَلَّذينَ» جمع «اَلَّذى» است و كلمه «النَّجْوى‏» مفعول «اَسَرُّوا» است.
34. تركيب ديگر اين است كه «اَسَرُّوا» فعل و فاعل و «اَلَّذينَ» بدل از فاعلِ «اَسَرُّوا» مى‏باشد.

[هندیانی]

فاعل‏هاى مؤنث

اگر فاعل، مؤنّث باشد تأنيث فعل در دو مورد واجب و در دو مورد جايز است.

[هندیانی]

وجوب تأنيث فعل

موارد آن از اين قرار است:

الف: فاعل، ضميرِ متّصل‏(35) غايبِ مؤنّث باشد (بين تأنيث حقيقى و مجازى تفاوتى نيست)

تأنيث حقيقى، مثل «هِنْدٌ قامَتْ» و «هِنْدٌ تَقُومُ»

و تأنيث مجازى، مثل «اَلشَّمْسُ طَلَعَتْ» و «الشَّمْسُ تَطْلُعُ» كه به خاطر مؤنث بودنِ فاعل، فعل نيز با علامت تأنيث آمده است

و مثل «اِمْرَأَتُ الْعَزيزِ تُراوِدُ»(36) كه «تُراوِدُ» مضارع و مؤنث آمده به خاطر آن كه فاعلش ضميرِ مؤنّث غيرمنفصل است و به مؤنّث حقيقى (اِمْرَأَتُ الْعَزيزِ) رجوع نموده است. و مانند «عَلِمَتْ نَفْسٌ ماقَدَّمَتْ وَاَخَّرَتْ»(37) كه «قَدَّمَتْ» و «اَخَّرَتْ» مؤنث آمده به خاطر آن كه فاعلش ضمير مؤنّث غيرمنفصل است و به مؤنث مجازى (نفس) برگشته است.

ب: فاعل، اسم ظاهر و مؤنث حقيقى باشد و بدون فاصله بعد از فعل بيايد، مثل «اِمْرَأَتُ عِمْرانَ» در «اِذْ قالَتْ اِمْرَاَتُ عِمْرانَ»(38) كه واجب است فعل (قالَتْ) مؤنّث بيايد.

---

35. قيدِ «متّصل» براى اين است كه اگر فاعل، ضمير منفصلِ مؤنّث باشد بايد فعل، مذكّر بيايد، مثل «هِنْدٌ ماقامَ اِلّا هِىَ» و «اَلشَّمْسُ ما طَلَعَ اِلّا هِىَ». پس مراد از متصّل، غيرمنفصل است كه شامل مستتر هم مى‏شود.
36. يوسف (12) آيه 30: زن پادشاه مصر (با يوسف«ع») مراوده (رفت و آمد هم‏راه با خدعه) كرد.
37. انفطار (82) آيه 5: (روز قيامت) هر شخصى مى‏داند آن چه (اعمال) پيش فرستاده (انجام داده) و تأخير انداخته (انجام نداده).
38. آل عمران (3) آيه 35: (ياد كن) هنگامى كه زن عمران گفت.

[هندیانی]

جواز تأنيث فعل

موارد آن از اين قرار است:

الف: فاعل، مؤنّث حقيقى باشد و بعد از فعل بيايد و «اِلّا»ى استثنائيّه ايجابيّه‏(39) بين فعل و فاعل واقع شود، مثل «ما قامَ اِلّا هِنْدٌ»(40) و «ما ذَهَبَتْ اِلّا اِمْرَأَةٌ»(41) كه «هِنْدٌ واِمْرَأَةٌ» مؤنّث حقيقى و فاعلند و بين آن‏ها و فعلشان «اِلّا» فاصله شده است.

ب: فاعل، يكى از كلمات ذيل باشد:

1- مؤنّث مجازى مثل كلمه «اَلشَّمْسُ» در مثال «غَرَبَتِ الشَّمْسُ» كه «غَرَبَ الشَّمْسُ» نيز جايز مى‏ باشد.

2- اسم جنس، مثل كلمه «اَلشَّجَرُ» در مثال «اَوْرَقَ الشَّجَرُ»(42) كه «اَوْرَقَتِ الشَّجَرُ» نيز جايز است.

3- اسم جمع مذكر، مثل «قَوْمُ» يا اسم جمع مؤنّث، مثل «نِسْوَةٌ» و «طائِفَةٌ»(43) در مثال‏هاى «كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍ»(44) با تاء و «كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ»(45) بدون تاء، «قالَ نِسْوَةٌ فِى الْمَدينَةِ»(46) بدون تاء و «قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ اَهْلِ الْكِتابِ»(47) با تاء.

4- جمع مكسّرِ مذكر، مثل «اَلْاَعْرابُ» و «اَلرِّجالُ» در «قالَتِ الْاَعْرابُ امَنّا»(48) و «قامَ الرِّجالُ» و جمع مكسرِ مؤنّث، مثل «اَلْهُنُودُ»(49) در «قامَ الْهُنُودُ» و «قامَتِ الْهُنُودُ»

---

39. به «اِلّا»ى استثنائيه از اين جهت ايجابيّه گفته ‏اند كه هرگاه بعد از نفى بيايد معناى اثبات و ايجاب مى‏ دهد پس ترجمه مثال مذكور اين است كه هند ايستاده است.
40. هيچ كس جز هند نايستاده است.
41. هيچ كس جز يك زن نرفته است.
42. درخت داراى برگ شد.
43. كلمات «قَوْمُ»، «نِسْوَةٌ» و «طائِفَةٌ» چون معناى جمع دارند و مفردى از لفظ خودشان ندارند اسم جمع ناميده مى‏ شوند.
44. قمر (54) آيه 33: قوم لوط تكذيب كردند.
45. انعام (6) آيه 66: قوم تو قرآن را تكذيب كردند.
46. يوسف (12) آيه 30: زنان در آن شهر (مصر) گفتند.
47. آل عمران (3) آيه 72: گروهى از اهل كتاب گفتند.
48. حجرات (49) آيه 14: ساكنان باديه (بعضى از بنى‏ اسد) گفتند ما ايمان آورديم.
49. «الهنود» جمع «هند» و «هند» اسم زنى است.

[هندیانی]

جاى‏گاه فعل، فاعل و مفعولٌ به


قاعده ايجاب مى‏ كند كه در كلام، اول فعل، بعد فاعل و بعد مفعولٌ به بيايد، مثل «وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ»(50) و در مواردى رعايت اين ترتيب واجب مى‏ باشد و در موارد ديگر لازم است كه از آن عدول شود.

---

50. نمل (27) آيه 16: سليمان (مُلك و مال) حضرت داود(ع) را به ارث برد.

[هندیانی]

وجوب تقديم فاعل بر مفعولٌ به

تقديم فاعل بر مفعولٌ به در سه مورد واجب است:

1- آن جا كه اعراب فاعل و مفعول، تقديرى‏(51) باشد در اين صورت فقط با تقديم فاعل، مفعول از فاعل شناخته مى‏شود، مثل «ضَرَبَ مُوسى‏ عيسى‏» كه «مُوسى‏» فاعل و «عيسى‏» مفعولٌ به است.

2- آن جا كه «مفعولٌ به» با «اِنَّما» محصور شود، زيرا هرگاه حصر(52) به وسيله «اِنَّما» باشد، كلمه محصور آخر كلام مى‏ آيد، مثل «اِنَّما ضَرَبَ زَيْدٌ عَمْراً»(53) و مثل «اِنَّما يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقينَ»(54) كه «مِنَ الْمُتَّقينَ» مفعولِ با واسطه حرف جرّ است و به وسيله «اِنَّما» حصر شده و بايد مؤخر باشد، كلمه «اَللَّهُ» فاعل است و بايد مقدّم شود.

3- آن جا كه فاعل، ضمير متّصل و مفعول نيز ضمير متّصل يا اسم ظاهر باشد. اول، مثل «لَرَأَيْتَهُ خاشِعاً»(55) كه «تاءِ مخاطب» فاعل و ضمير غايب، مفعولٌ به است و دوم، مثل «وَجَعَلْنَا النَّهارَ مَعاشاً»(56) كه «نا» فاعل و اسم ظاهر (اَلنَّهارَ)، مفعولٌ به است. در غير موارد سه گانه، تقديم فاعل، واجب نيست.
پس جايز است مفعول بر فاعل مقدّم شود، مثل «وَلَقَدْ جاءَ الَ فِرْعَوْنَ النُّذُرُ»(57) كه «اَلنُّذُرُ» فاعل و «الَ فِرْعَوْنَ» كه مفعول است بر آن مقدم شده.

---

51. اعراب تقديرى در صفحه 183 بيان شده است.
52. براى توضيح معناى حصر وادوات و طرق آن، ر.ك: احمد امين شيرازى، آئين بلاغت، ج‏2، ص‏86 و 118.
53. همانا زيد فقط عمرو را زده نه غير او را. پس زدن زيد به وسيله «اِنَّما» منحصر در عمرو شده و «عمرو» مفعول و محصور است.
54. مائده (5) آيه 27: همانا خداوند فقط از پرهيزكاران قبول مى‏ كند.
55. حشر (59) آيه 21: هر آينه تو آن (كوه) را پست و فرو افتاده مى ‏بينى.
56. نبأ (78) آيه 11: و روز را زمان زندگى و معيشت قرار داديم.
57. قمر (54) آيه 41: و هر آينه به تحقيق آمدند آل فرعون را بيم دهندگان (حضرت موسى و هارون).