صفت مشبهه

**گل مريم** · 2014_09_30, 04:36 PM

صفت مشبّهه:

و آن اسمى است كه دلالت كند بر صفتى و صاحبش و ثبوت آن صفت براى آن؛

و غالب در آن اين است كه هست به معناى فاعل؛ مانند: كريم، شجاع و. . . و بودنش به معناى مفعول مانند «عَليل» كم است.

و صفت مشبهه ساخته مى‌شود از فعل لازم فقط
پس از ثلاثى مجرد مى‌آيد بر وزن «أَفْعَل» به شرط اينكه باشد فعل، دلالت‌كننده بر رنگ يا عيب يا زينت؛

مانند: حَمُرَ-أَحْمَر، عَرَجَ-أَعْرَج، بَلِجَ-أَبْلَج.

شرح:

سومين مشتق از مشتقات هشت‌گانه، صفت مشبهه است. در تعريف صفت مشبّهه بايد قيودى آورده شود تا با هفت مشتق ديگر؛ يعنى اسم فاعل، اسم مفعول، اسم تفضيل، صيغه مبالغه، اسم مكان، اسم زمان و اسم آلة فرق پيدا كند.

درباره‌ى صفت مشبّهه مسايل زير لازم است بحث شود:
تعريف صفت مشبّهه،
ساخت صفت مشبّهه،
ضمائر صفت مشبّهه،
اعلال صفت مشبّهه،

صفت مشبّهه اسمى است كه دلالت كند بر صفتى و صاحبش و ثبوت آن صفت براى صاحب صفت در تعريف اسم فاعل و مفعول قيد حدوث اخذ شده بود؛ ولى در تعريف صفت مشبهه قيد ثبوت. (ثبوت يعنى وجود داشتن صفت در صاحب صفت مطلقاً بدون تقييد به زمان خاصى.)

بنابراين هراسمى كه از ثلاثى مجرد گرفته شود و به معناى فاعل باشد، ولى بر وزن فاعل نباشد و دالّ بر ثبوت باشد، صفت مشبهه به شمار مى‌آيد.

(پس فرق اساسى بين اسم فاعل و صفت مشبهه حدوث و ثبوت است نه وزن) .

صفت مشبهه غالباً به معناى فاعل است؛ مانند: كريم، شجاع كه به معناى صاحب الكَرَم و صاحب الشجاعة هستند و بودن صفت مشبهه به معناى مفعول مانند «عَليل» و «جريح» (كه به معناى معلول و مجروح هستند) كم است.

صفت مشبهه فقط از فعل لازم ساخته مى‌شود (و اين يكى از فرق‌هاى صفت مشبهه با اسم فاعل است؛ زيرا اسم فاعل هم از فعل لازم ساخته مى‌شود و هم از فعل متعدى) .

ساخت صفت مشبهه از ثلاثى مجرد قياساً بر وزن «أَفْعَل» است به شرط اينكه فعل، بر رنگ يا عيب (ظاهرى) يا زينت (ظاهرى) دلالت كند؛

مانند: حَمُرَ-أَحْمَر، عَرَجَ-أَعْرَج، بَلِجَ-أَبْلَج.

مثال‌هاى ديگر: اَجْوَف (توخالى، معتل العين) . أَكمَه (كور مادرزاد) . أَبرَص (مبتلا به بَرَص يعنى پيسى) ،

**گل مريم** · 2014_09_30, 04:51 PM

نكته:

وجه تسميه‌ى صفت مشبّهه اين است كه صفت مشبهه به اسم فاعل (يك مفعولى) شباهت دارد

و وجه شباهتش اين است كه مثل اسم فاعل، داراى مفرد، تثنيه، جمع، مذكر و مؤنث است.

اسم فاعل، فاعل مى‌گيرد، صفت مشبهه هم همين‌طور و. . .

**گل مريم** · 2014_09_30, 04:54 PM

گفتيم كه ساخت صفت مشبهه از ثلاثى مجرد قياساً بر وزن «أَفْعَل» است به شرط اينكه فعل، بر رنگ يا عيب (ظاهرى) يا زينت (ظاهرى) دلالت كند؛

ولى اگر چنين نباشد يعنى فعل، بر رنگ يا عيب يا زينت دلالت نكند، صفت مشبهه سماعى است و وزن‌هاى مختلفى دارد؛

مانند: شَريف (بر وزن فعيل) ، شُجاع (بر وزن فُعال) ، جَبان (بر وزن فَعال) ، سَيِّد (بر وزن فَيْعِل) ، صَعْب (بر وزن فَعْل) ، صُلْب (بر وزن فُعْل) ، ذَلُول (بر وزن فَعُول) ، بَطَل (بر وزن فَعَل) ، صِفْر (بر وزن فِعْل) ، نَجَس (بر وزن فَعَل) ، غَضْبان (بر وزن فَعْلان) ، عُرْيان (بر وزن فُعْلان) .

صفت مشبهه از غير ثلاثى مجرد (ثلاثى مزيد، رباعى مجرد و مزيد) بر وزن اسم فاعل از فعل و باب موردنظر ساخته مى‌شود و از آن، قصد ثبوت مى‌شود (و اين قصد با قرينه، به مخاطب فهمانده مى‌شود چه قرينه‌ى لفظيه و مقاليه و چه قرينه‌ى حاليه) ؛

مانند: مُنْقَطِع، مُعْتَدِل، مُسْتَقيم و. . .

در اين صورت كه وزن اسم فاعل و صفت مشبهه يكى است، بايد قرينه‌اى وجود داشته باشد تا قصد حدوث يا ثبوت فهميده شود.

گاهى صفت مشبهه از ثلاثى مجرد نيز (مثل غير ثلاثى مجرد) بر وزن اسم فاعل مى‌آيد و گاهى بر وزن اسم مفعول مى‌آيد؛ مانند: طاهر القلب محمود المقاصد (در اصل: طاهرٌ قلبُه، محمودٌ مقاصدُه) .

**گل مريم** · 2014_09_30, 04:57 PM

راه تشخيص اسم فاعل و مفعول از صفت مشبّهه

به عنوان يك نكته‌ى مهمّ بايد دانست آنچه كه بين اسم فاعل و مفعول با صفت مشبّهه تفاوت ايجاد مى‌كند، وزن نيست؛ بلكه قصد حدوث و ثبوت است؛ يعنى چه‌بسا كلماتى كه بر وزن اسم فاعل و مفعول هستند؛ ولى صفت مشبّهه‌اند و برعكس، چه‌بسا كلماتى كه بر وزن صفت مشبّه‌اند؛ ولى اسم فاعل و مفعول هستند.

قاعده كلّى آن است كه هرگاه از اسم فاعل و اسم مفعول (كه هردو داراى معناى حدوثى هستند) قصد ثبوت شود، اسم فاعل و اسم مفعول، صفت مشبّهه به شمار مى‌آيند؛ مانند: صادِق الوَعْد، كريم النَّسَب، محمود المقاصِد. و بايد دانست كه قصد حدوث يا ثبوت در بيشتر مواقع توسّط لفظى مشخص مى‌شود؛ مانند «الوَعْد» در مثال صادقُ الوَعْد (درست‌پيمان) كه «الوعد» قرينه‌اى است بر اراده‌ى ثبوت و دوام از «صادِق» .

بنا بر آنچه گفتيم در مثال زَيْدٌ مَحْمُودٌ مَقاصِدُهُ، «مَحْمُودُ الْمَقاصِدِ» صفت مشبّهه است با اينكه «مَحْمُود» در اصل، اسم مفعول است؛ ولى چون از آن اراده‌ى ثبوت شده است، صفت مشبّهه شمرده مى‌شود؛ زيرا به كسى «مَحْمُودُ الْمَقاصِد» (خوش‌نيّت) مى‌گويند كه همواره چنين باشد و صفت خوش‌نيّتى در او ثابت و دائمى باشد. (نه اينكه ساعتى، خوش‌نيّت و ساعتى ديگر بدنيّت باشد؛ به اصطلاح دم‌دمى‌مزاج باشد.)

بنابراين رفع «مقاصد» در مثال زَيْدُ مَحْمُودٌ مَقاصِدُهُ بنا بر فاعل بودن است نه نائب فاعل بودن؛ چون «محمود» صفت مشبّهه است نه اسم مفعول.

رشيد الشرتونى مى‌نويسد:

براى صفت مشبهه شش صيغه است غالباً به خاطر اينكه آن، مؤنث مى‌شود با تاء و مثنى مى‌شود با «ان» يا «ين» و جمع بسته مى‌شود جمع مكسر بنا بر آنچه به زودى خواهد آمد. پس بر تو است كه در هر صفتى ملاحظه كنى سماع را و ملاحظه مى‌شود در آن، آنچه ملاحظه مى‌شود در اسم فاعل از ضمائر. تذكرة: ساختن صفت مشبّهه از فعل متعدّى مثل «رَحيم» و «عَليم» منحصر است در شنيدن.

شرح: صفت مشبهه غالباً شش صيغه دارد؛ زيرا با تاء، مؤنث مى‌شود و با الف و نون يا ياء (ساكن ماقبل مفتوح) و نون، تثنيه مى‌شود و جمع صفت مشبهه از نوع جمع مكسّر است.

مثلاً رَحيم چنين صرف مى‌شود: رَحيمٌ رَحيمانِ (يا: رَحيمَيْنِ) رُحَماء
رَحيمةٌ رَحيمَتانِ (يا: رَحيمَتَيْنِ) رَحيمات. ضمائر صفت مشبهه همانند ضمائر اسم فاعل است؛ يعنى هرصيغه‌ى صفت مشبهه مثل اسم فاعل، متحمل سه ضمير است؛

مثلاً رُحَماء متحمل ضماير هُمْ، أَنْتُم و نَحْنُ است (مى‌گوييم: هُمْ رُحَماء، أَنْتُم رُحَماء، نَحْنُ رُحَماء) .

قبلاً خوانديم كه صفت مشبهه فقط از فعل لازم ساخته مى‌شود اما در موارد نادرى از فعل متعدّى نيز ساخته مى‌شود كه اين امر، سماعى است؛ مانند: «رَحيم» و «عَليم» كه از فعل‌هاى متعدى رَحِمَ و عَلِمَ ساخته شده‌اند.