الفاتحة

[فاطمه]

تفسیر مجمع البيان
آشنايى با اين سوره مباركه‏

الف - محل فرود اين سوره‏
اين سوره به اعتقاد ابن عبّاس و قتاده، در مكه، به عقيده مجاهد در مدينه، و از ديدگاه برخى ديگر، يك بار در مكه و يك بار در مدينه بر قلب مصفاى پيامبر(ص) فرود آمده است.

[فاطمه]

ب - نامهاى آن‏

1. فاتحة الكتاب‏
بدان دليل كه نخستين سوره قرآن شريف و نيز آغاز قرائت نماز است.

2. حمد
بدان علّت كه سراسر آن ستايش خداست.

3. امّ الكتاب‏
بدان جهت كه بر ديگر سوره‏ هاى قرآن مقدم است.
در فرهنگ عرب، به هر پديده ‏اى كه جامع و يا مقدم بر پديده ‏هاى ديگر باشد، «امّ» گفته شده است؛ مانند: «امّ ‏الرّأس» به‏ معناى «پوستى كه دربردارنده مغز است» يا «امّ‏ القرى» كه به مكه اطلاق مى‏ شود؛ چرا كه زمين از آن نقطه پرشرافت گسترش داده شده است، و يا ازنظر شكوه معنوى و شرافت، برترين مكان است.
برخى بر اين انديشه ‏اند كه اين سوره بدان دليل به اين نام خوانده شده كه عصاره و چكيده پيام قرآن، يعنى توحيدگرايى و يكتاپرستى كه برترين هدف دعوتهاى توحيدى است و ديگر اصول و فروع پيامهاى آسمانى به آن برمى‏ گردد، به سبكى جالب در آن آمده است.

4. السّبع‏
بدان سبب كه هفت آيه دارد.

5. مثانى‏
درمورد اين نام، دو ديدگاه مطرح است: نخست اينكه در هر نماز واجب و مستحب دوبار خوانده مى‏شود؛ و ديگر بدان جهت كه دوبار بر قلب مصفاى پيامبر(ص) فرود آمده است.

آنچه آمد، نامهاى مشهور اين سوره است.

[فاطمه]

امّا نامهاى ديگر آن كه چندان معروف نيست:

6. وافيه‏
بدان دليل كه بايد تمامى آن را در نماز قرائت كرد.

7. كافيه‏
بدان جهت كه خود به‏ تنهايى مى ‏تواند جاى سوره ديگرى را بگيرد؛ درحاليكه هيچ سوره ‏اى نمى‏ تواند جاى آن را در نماز بگيرد.
در اين مورد، از پيامبر گرامى (ص) نقل شده است كه فرمود:
«امّ ‏القرآن عوض عن غيرها و ليس غيرها عوضاً عنها.»
سوره «حمد» در نماز مى ‏تواند جاى ديگر سوره‏ ها را بگيرد امّا هيچ سوره ديگرى نمى ‏تواند جايگزين آن شود و نقش آن را داشته باشد.

8. اساس‏
از ابن عبّاس آورده ‏اند كه: براى هر پديده، پايه و اساسى است. اساس قرآن، سوره فاتحه و اساس اين سوره، «بسم ‏اللَّه‏الرّحمن ‏الرّحيم» است.

9. شفاء
بدان دليل به آن «شفاء» گفته شده است كه پيامبر گرامى (ص) فرمود:
«فاتحةالكتاب شفاء من كلّ داء.»
اين سوره، شفابخش هر درد و بيمارى است.

10. صلوة
بدان علّت نام صلوة يا نماز بر قرآن نهاده ‏اند كه پيامبر گرامى(ص) فرمود:
«قال ‏اللَّه تعالى: قسمت‏ الصّلوة بينى و بين عبدى نصفين نصفها لى و نصفها لعبدى...»
خداى پرمهر پيام داد كه: نماز - يعنى اين سوره - را ميان خود و بندگان نمازگزارم بطور شايسته و بايسته و برابر تقسيم كرده‏ ام. نيمى از آنِ من است و نيمى از آنِ هر بنده نمازگزار؛ چرا كه وقتى بنده نمازگزار شروع به خواندن مى ‏كند و مى‏ گويد: «الحمد للَّه ربّ‏ العالمين»، خدا مى‏ فرمايد: بنده ‏ام مرا خالصانه ستايش كرد. هنگامى كه مى ‏خواند: «الرّحمن ‏الرّحيم مالك يوم ‏الدّين»، خدا مى ‏فرمايد: بنده ‏ام به گونه‏ اى شايسته مرا ثنا گفت و باشكوه وصف‏ ناپذيرى مرا ياد كرد. و زمانى كه مى‏ خواند: «ايّاك نعبد و ايّاك...»، خدا مى ‏فرمايد: اين پيوند عاشقانه ‏اى است ميان من و بنده ‏ام؛ آنچه او مى ‏خواهد، بايد به او ارزانى شود.

آنچه آمد، ده نام براى اين سوره مباركه بود.

[فاطمه]

ج - فضيلت اين سوره‏

1. از پيامبر گرامى(ص) آورده ‏اند كه:
هر كس سوره فاتحه را تلاوت كند، پاداش تلاوت دو سوّم قرآن به او ارزانى مى‏ شود، و از چنان پاداشى بهره‏مند مى‏شود كه گويى به هر زن و مرد باايمانى، انفاق خالصانه كرده است.
قال رسول‏ اللَّه(ص): «ايّما مسلم قرأ فاتحةالكتاب اعطى من ‏الأجر كانّما قرأ ثلثى‏ القرآن...»

2. و نيز در روايت ديگرى آمد كه گويى همه قرآن را تلاوت كرده است:
«... كانّما قرأالقرآن.»

3. ابىّ بن كعب آورده است كه اين سوره را بر پيامبر گرامى (ص) تلاوت كردم. آن حضرت فرمود:
«والّذى نفسى بيده ماانزل ‏اللَّه فى ‏التّوراة و لا فى ‏الأنجيل و لا فى ‏الزّبور و لا فى القرآن مثلها...»
به خدايى كه جان من در كف قدرت اوست، چنين سوره ‏اى را خداوند نه در تورات فرو فرستاده است، نه در انجيل، نه در زبور و نه در ديگر سوره‏ هاى قرآن. اين سوره مباركه، «امّ‏ الكتاب» و «سبع مثانى» است كه ميان خدا و بندگان نمازگزارش تقسيم شده است، آن هم با حقوق برابر و متقابل؛ و براى بنده در آن است هر آنچه بخواهد.

4. محمّدبن مسعود از پيامبر گرامى(ص) نقل كرده است كه به جابر فرمود:
«ألا اعُلّمك افضل سورة انزله االلَّه فى كتابه؟»
آيا نمى‏ خواهى برترين سوره ‏اى را كه خدا در كتاب خويش فرو فرستاده است، به تو بياموزم؟
جابر پاسخ داد: چرا اى پيامبر خدا! بياموز!
فرمود: دوست دارى از فضيلت آن براى تو بگويم؟
پاسخ داد: آرى؛ پدر و مادرم به قربانت.
فرمود: اين سوره، شفاى هر درد و بيمارى است جز مرگ.

5. از امام صادق(ع) آورده ‏اند كه فرمود:
«من لم يبرءه الحمد لم يبرءه شى‏ء.»
كسى كه به بركت سوره «حمد» شفا نيابد، هيچ چيز او را بهبود نخواهد بخشيد.

6. اميرمؤمنان(ع) از پيامبر گرامى(ص) نقل كرده است كه فرمود:
«اِنّ‏ اللَّه تعالى قال لى «وَ لَقَدْ آ تَيْناكَ سَبْعَاً مِنَ ‏الْمَثانى‏ والْقُرْآنَ‏ الْعَظيمَ.»
خداى جهان‏ آفرين به من پيام داد كه هان اى پيامبر! ما هفت آيه مباركه كه دربردارنده پرمحتواترين ثنا و ستايش است، و نيز قرآن شكوهمند را بر تو فرو فرستاديم.
و بدينسان، سوره حمد را دربرابر همه قرآن شريف قرار داد و با فرود آن بر من منّت نهاد.
آنگاه پيامبر گرامى(ص) افزود: سوره حمد، شريف‏ترين گنجينه ‏هاى عرش است.

و خداوند اين سوره را به محمّد(ص) اختصاص داد، و با آن، شكوه و شرافتى وصف ‏ناپذير به پيامبر(ص) ارزانى داشت؛ و از پيام ‏آوران خويش، جز سليمان كه «بسم ‏اللَّه‏الرَّحمن‏ الرَّحيم» آن را به او عطا فرمود، هيچيك را در اين شرافت و سند برترى شركت نداد. تنها سليمان(ع) بود كه در اين شكوه و شرافت شركت داشت؛ و قرآن سرگذشت وى را اينگونه آورده است كه: «اِنَّهُ مِنْ سُلَيْمانَ وَ اِنَّهُ بِسْمِ ‏اللَّهِ ‏الرَّحمنِ الرَّحيمِ»

آنگاه افزود كه هركس آن را با تدبّر تلاوت كند و در همانحال دوستى محمّد(ص) و خاندان او را در گستره دل جاى دهد و به ظاهر و محتواى اين كتاب آسمانى ايمان داشته و فرمانبردار آن باشد، در برابر هر حرفى از آن، پاداشى ارزشمند به او ارزانى مى‏شود كه هر يك از اين پاداشها برتر از اين جهان و نعمتهاى مادى آن است؛ و اگر كسى به‏ هنگام تلاوت اين سوره به آن گوش جان سپارد، به اندازه يك سوّم پاداش تلاوت آن را دريافت خواهد داشت. از اين رو در كسب اين خير فراوان و نجات‏بخش بكوشيد؛ آن را غنيمت شماريد و اجر بيشترى فراهم آوريد؛ زيرا ممكن است فرصت ازدست برود و حسرت و اندوه در دل بماند كه چرا بهره نگرفتيد.