اعتکاف سنت محمدی

[گل مريم]

مقدمه:

در این سالها مساله ذی قیمت «اعتکاف » درجغرافیای زندگی و تاریخ فرهنگی ما از جایگاه و پایگاه مستحکم و شیرینی برخوردار شده است، به نحوی که در ایام اعتکاف، مساجدجلوه ای زیباتر و نورانی تر پیدا می کنند.

آری، رویکرد مردم مؤمن خصوصا جوانان ونوجوانان به طرف این مسائل، مصداق بارزی از آیه شریفه «انما یعمر مساجدالله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة...» ⁽¹⁾ می باشد که باعث تعمیر و آبادانی واقعی مساجد الهی شده است. لازم به ذکر است که همانا هدف از خلقت جن و انس، مساله معرفت و عبادت است ⁽²⁾ وبه یقین بیتوته کردن در بهترین مکانها(مساجد) و برترین زمانها (ماه های رجب،شعبان و رمضان) و انجام عباداتی چون روزه،نماز، قرائت قرآن و دعا و مجالست با اهل تقوا(معتکفان)، توفیقی از جانب پروردگار است;به طوری که آفریدگار جهانیان به پیامبران خود (حضرت ابراهیم و اسماعیل) و بندگان مصلح خود فرموده است که مساجد را برای معتکفان مهیا سازند. «و عهدنا الی ابراهیم و اسماعیل ان طهرا بیتی للطائفین والعاکفین و الرکع السجود.» ⁽³⁾ پس سزاوار و پسندیده است که هر یک از مابه نوعی به تقویت و گسترش چنین ارزشهای بزرگ اسلامی بپردازیم و آن را ارج نهیم.

[گل مريم]

احکام اعتکاف

معنای اعتکاف:
اقامت و بیوته کردن در مسجد جهت انجام عبادت است.



معتکف:
شخص مقیم و ساکن در مسجد - که به عبادت الهی می پردازد.- را معتکف گویند.


زمان اعتکاف:
در همه ایام سال به جز عید فطر و قربان می توان اعتکاف داشت.
ولی اعتکاف در ماه مبارک رمضان -خصوصا در دهه آخر مستحب مؤکد است.همچنین اعتکاف در «ایام البیض » یعنی روزهای (13، 14 و 15) هر ماه قمری (به خصوص ماه های رجب و شعبان) دارای بیشترین ثواب است.



مکان اعتکاف:

در بیشتر روایات، مسجدالحرام،مسجدالنبی صلی الله علیه وآله، مسجد کوفه و مسجدبصره، ذکر شده است; ولیکن براساس احادیثی دیگر در «مسجد جامع » هر شهری نیز اعتکاف صحیح است. البته به فتوای فقها و مراجع عظام، به قصد قربت و نیت رجاء و مطلوبیت می توان در مساجد جامع معتکف شد.


مدت اعتکاف:

مدت اعتکاف حداقل سه روز است که روزهای اول و دوم مستحب بوده، ولی با کامل شدن دو روز اول، روز سوم واجب می شود وهمین طور روزهای چهارم و پنجم مستحب وروز ششم واجب است، الی آخر.

اقامت در مسجد:

از اذان صبح روز اول اعتکاف تا اذان مغرب روز سوم باید در مسجد اقامت داشت.

[گل مريم]

شرایط اعتکاف:

1 - عقل
بنابراین اعتکاف دیوانه، صحیح نیست.



2 - ممیز بودن
در اعتکاف بلوغ شرط نبوده و لذا کودکان ممیزی که خوب و بد را تشخیص می دهند و مسائل عبادی را درک می کنند، می توانند معتکف شوند.


3 - نیت
انجام این عبادات باید برای تقرب به درگاه الهی (قربة الی الله) بوده باشد. در ضمن نوع اعتکاف از جهت وجوب و استحباب نیز بایدمشخص شود. (البته اعتکاف روز سوم، ششم و نهم در هر صورت واجب می باشد.)



4 - روزه گرفتن

فرد معتکف در ایام اعتکاف باید روزه بگیرد.



5 - اقامت همیشگی در مسجد
دراین مدت نباید از مسجد خارج شد، مگردر حال ضرورت.



6 - کسب رضایت
بر فرزندان و بانوان شرعا واجب است که از والدین خود - به خصوص پدر و شوهر اجازه بگیرند.


مبطلات اعتکاف:
کارهایی که در روزها و شبهای اعتکاف بر معتکف حرام است، عبارت است از:


1 - خرید و فروش.
2 - مجادله و نزاع در امور دنیوی.
3 - بوئیدن عطر و بوی خوش برای لذت بردن.
4 - مباشرت باهمسر.
5 - آنچه که روزه را باطل می کند. (که البته اکثر آن ها در شب باعث بطلان اعتکاف نمی شود.)



× توجه: عدم رعایت موارد فوق، موجب باطل شدن اعتکاف، وجوب قضای آن و دادن کفاره می شود.

[گل مريم]

ادعیه و نماز

الف - در ایام اعتکاف می توان دعاهای متعددی چون دعاهای ماه رجب و جوشن کبیر را خواند; اما آنچه که برای عموم معتکفان (باسواد و بی سواد) ممکن و آسان است، خواندن دعاها و اذکار کوتاه ولی پرمحتواست که به برخی از آن ها اشاره می کنیم:


- اللهم کن لولیک الحجة ابن الحسن...(دعای امام زمان علیه السلام)
- لاحول و لا قوة الا بالله العلی العظیم
- یاالله، یا رب، یارحیم، یاغفور، یارزاق، یا تواب، یا ارحم الراحمین، یا غفارالذنوب، یا ستارالعیوب، الهی العفو و...
- سبوح قدوس رب الملائکة و الروح - اللهم صل علی محمد و آل محمد - اللهم اغفرللمؤمنین و المؤمنات - اللهم اغفرلی و تب علی - استغفرالله ربی و اتوب الیه



ب - خواندن نمازهای واجب و مستحب; که البته خواندن نمازهای قضاشده، در اولویت هستند و اما در خصوص نمازهای مستحبی،می توان به مفاتیح الجنان و غیره مراجعه کرد.
بنابراین در طول این روزها و شبها هریک ازبرادران و خواهران معتکف - به هر مقداری که برایشان امکان و ظرفیت وشوق وجود دارد.-می توانند این قبیل دعاها ونمازها را زمزمه و تکرارکنند.

[گل مريم]

فضیلت ماه رجب

از آنجایی که فعلا درایران مساله اعتکاف بیشتر در ماه «رجب » انجام می گیرد، در رابطه با فضیلت این ماه، به نمونه هایی از احادیث اشاره می کنیم:


پیامبراکرم صلی الله علیه وآله می فرمایند:

«ماه رجب، ماه بزرگ خداوند است و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمی رسد... هماناماه رجب، ماه خداست و ماه شعبان، ماه من وماه رمضان، ماه امت من می باشد. هر فردی که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، مستوجب رضایت و خشنودی بزرگ خدا می شود و غضب الهی از او دور شده و دری از درهای جهنم به رویش بسته می شود.
ماه رجب، ماه استغفار امت من است; پس در این ماه بسیارآمرزش بطلبید. زیرا خداوند آمرزنده ومهربان است.»


امام صادق علیه السلام می فرمایند: «هرکس که یک روز از آخر این ماه (رجب) را روزه بگیرد،خدا او را از شدت سکرات مرگ و از هول بعد ازمرگ و عذاب قبر ایمن می کند; و هرکسی که دو روز از آخر این ماه را روزه بگیرد، بر صراط به آسانی می گذرد; و هر فردی که سه روز از آخر این ماه را روزه بگیرد، از ترس بزرگ روز قیامت و از شدتها و هولهای آن روز ایمن گردد و برات بیزاری از آتش جهنم را به او عطاکنند.»


امام موسی بن جعفرعلیه السلام می فرمایند:«هرکسی که یک روز از ماه رجب را روزه بگیرد، آتش جهنم یک سال راه از او دورمی شود و هر فردی که سه روز از آن را روزه بگیرد، بهشت بر او واجب خواهد شد. همانا رجب نام رودی است در بهشت که از شیر سفیدتر و از عسل شیرین تر است; پس هرشخصی که یک روز از ماه رجب را روزه داشته باشد، به یقین از آن نهر بهشتی خواهدنوشید.»

[گل مريم]

برنامه ریزی برای اعتکاف

همانا زندگی جمعی عده ای از افراد در یک محیط (خانه، مدرسه، مسجد، اداره و...)دارای مزایا و برکات گوناگونی است; و اگر مدیریتی سالم و صحیح و اخلاقی نیکو برآن محیط و افرادش حاکم باشد، نتایج مفیدتر و پربارتری را در پی خواهد داشت.


در رابطه با بیتوته کردن چند روزه معتکفان در مساجد نیز، مطالب فوق صادق است. یعنی با برنامه ریزی صحیح می توان به نتایج مطلوب خود در این چند روز و چند شب رسید و الا خدای نکرده به علت عدم شناخت افراد، کثرت جمعیت، بدسلیقگی و افراط در امر مقدس اعتکاف، ممکن است که امر ناخوشایندی اتفاق بیفتد!


در ضمن از عموم افراد روحانی و مسؤول تقاضا می کنیم که با استفاده از کتابهایی چون ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، مفاتیح الجنان، الحکم الزاهره و... آیات و احادیث مورد بحث را شرح داده و به اطلاع معتکفان و دیگران برسانند.

[گل مريم]

اما نکات مورد نظر عبارتنداز :

1 - تبلیغ و تبیین اعتکاف

سزاوار است که رسانه ها مطالبی را درخصوص این عبادات همگانی به اطلاع مردم برسانند و برادران معظم روحانی نیز احکام عملیه اعتکاف را برای معتکفین توضیح وشرح دهند.



2 - فوائد اعتکاف

بیان فلسفه و ثمرات عبادت، باعث تشویق و تقویت انگیزه می شود; لذا زیبنده است که فایده های متعدد اعتکاف برای همگان - به ویژه معتکفان - بازگو شود.

فوائدی از قبیل:تزکیه روح، ازدیاد ایمان و تقوا، کسب ثواب عظیم، نورانیت و نشاط قلبی، گشوده شدن عقده های درونی و رسیدن به آرامش و امید، هدفمندشدن زندگی، کسب معارف و علوم، تقویت اراده و صبر، گسترش محبت، عطرآگین شدن فضای زندگی، و در یک کلام،تقویت و گسترش ارزشها و هنجارهای اسلامی و انسانی.


3 - مشارکت عمومی

سرمایه گذاری درامور خیر، به معنای سهیم شدن در عبادت و ثواب است; پس چه نیکوست افرادی که به عللی توفیق اعتکاف راندارند، از طرق دیگر در این امر مهم سرمایه گذاری نموده و از سود آن بهره مند شوند. مثلا:


الف - رضایت دادن: مسؤولین مربوطه واولیای امور به زیردستان خود - در صورت امکان،- اجازه دهند تا در اعتکاف شرکت نمایند.
ب - اطعام و مساعدت: امید است که مراکزخیریه و افراد نیکوکار در تامین غذای افطار و سحری و دیگر مایحتاج معتکفان، از قافله ابرار عقب نمانند.

ج - تشویق نمودن: ائمه جمعه و جماعت،مسؤولان، خانواده ها و... نیز از همت و ایمان برادران و خواهران معتکف، قدردانی و تجلیل نمایند و با حضور خود و تشویق های مادی و معنوی، باعث تقویت انگیزه های مقدس در افراد معتکف شوند.

[گل مريم]

4 - معارفه

جهت مودت و محبت بیشتر بین معتکفان و برای جلوگیری از بروز اموری بعضا ناخوشایند، بهتر است بین معتکفین -مستقیم یا غیر مستقیم - معارفه ای صورت بگیرد.


5 - حفظ حریم

معتکفان از جهت سن، شغل، علم و... با هم تفاوتهایی دارند; لذا لازم است اولا حریم و شخصیت هرکدام پاس داشته شود.
ثانیا با سعه صدر و بزرگواری اختلافات (روحی،فکری و عملی) همدیگر را تحمل فرمایند.


6 - اعتدال

معتکفان از نظر شوق و ظرفیت نیز یکسان نیستند; بنابراین در برنامه های عبادی(سخنرانی، مباحثات علمی، قرائت قرآن،عزاداری، دعا، نوحه خوانی و...) باید میانه روی مراعات شود که خدای ناکرده زیاده روی در امور، اثرات منفی ایجاد نکند.

[گل مريم]

7 - عمل به توصیه ها

در این سفر و اردوی معنوی، بر مسافران و شیفتگان وادی عبادت و عرفان لازم است که نخست با توصیه های اساتید و سالکان طریق عشق و معرفت آشنا شوند و سپس به ریاضت و تهذیب روح بپردازند تا در کوتاه مدت به سرمنزل مقصود برسند. ان شاءالله.


به عبارت دیگر، هدف از اعتکاف، رسیدن به کمال و خشنودی خداوند است که آن هم مقدماتی دارد; مانند: اخلاص، خضوع،خشوع، تقوا، لقمه حلال، رجاء و امید، توکل،توبه و استغفار، شکر و سپاس، اشک، دعا،استمرار ذکر و...


8 - سؤالات دینی

با تشکیل جلسات پرسش و پاسخ می توان به سؤالات و شبهاتی که احیانا برای معتکفان مطرح است، جواب داد.
لذا بایسته است که برادران و خواهران به صورت شفاهی و کتبی سؤالات خود را از سروران روحانی و کارشناسان امور دینی بپرسند.


9 - مجالست با ابرار

حال که بهترین زمان و مکان و دوستان نصیب معتکفان شده است، علاوه بر برکات گوناگون این ایام، نباید از ثمرات مصاحبت و مجالست با اهل علم و اخلاق، غافل شد.

[گل مريم]

10 - قبولی دعا

یکی از شرایط استجابت دعا، طولانی بودن سجده است و از دیگر شرایط، دعا کردن برای دیگران است; بنابراین دعا برای ظهور وسلامتی امام زمان علیه السلام، سلامتی و عزت رهبرمعظم، آزادی اسیران، پیروزی اسلام و مسلمین، شفای جانبازان و بیماران، سلامتی و سعادت خدمتگزاران، خانواده، اقوام،دوستان و بانیان اعتکاف و خصوصا طلب علو مقام و رحمت الهی برای امام راحل قدس سره،شهیدان و اموات، فراموش نشود.


11 - مولودیه

شب و روز 13 رجب، سالروز ولادت مولود کعبه، حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است; نیکوست به همین مناسبت، به ذکر فضائل و مناقب آن حضرت پرداخته شود.


12 - سوگواری

با توجه به این که 15 رجب مصادف بارحلت حضرت زینب کبری علیها السلام می باشد، شایسته است به همین مناسبت، با ذکر فضائل و مصائب آن بانوی نمونه، به سوگواری پرداخته شود.