تفاوت تفسير و تاءويل

[عتیق]

به نام خدا

تفاوت تفسير و تاءويل
در گذشت تفسير و تاءويل دو لفظ مترادف بود؛ لذا طبرى در تفسير خود ((جامع البيان )) آن دو را به يك معنا گرفته است ، و در موقع تفسير آيه مى گويد: ((القول فى تاءويل الاية ))، ولى در اصطلاح متاءخران ، تاءويل به معنايى مغاير با تفسير و شايد اخص از آن به كار رفته است . تفسير - چنان كه گذشت - عبارت است از: رفع ابهام از لفظ دشوار و نارسا؛ از اين رو تفسير در جايى كاربرد دارد كه به علت تعقيد و پيچيدگى در الفاظ، معنا مبهم و نارسا باشد، البته عوامل لفظى و معنوى - چنان كه شرحش ‍ گذشت - در ايجاد تعقيد نقش دارد،

ولى تاءويل عبارت است از: دفع شك و شبهه از اقوال و افعال متشابه . بنابراين تاءويل در موردى به كار مى رود كه ظاهر لفظ يا عمل ، شبهه انگيز باشد، به طورى كه موجب پوشيدگى حقيقت معناى كلام و غرض اصلى گوينده شده باشد، و وظيفه تاءويل كننده برطرف كردن اين خفا و نارسايى است . بنابراين تاءويل علاوه بر رفع ابهام ، همزمان ، دفع شبهه نيز مى نمايد. پس هرجا تشابهى در الفاظ باشد، ابهامى در معنا حاصل خواهد شد؛ لذا در تاءويل رفع ابهام و دفع شبهه ، تواءم است .

در ادامه به منظور روشن شدن بيشتر موضوع ، درباره تاءويل و حقيقت آن ، معانى تاءويل در قرآن و حديث ، و به طور كلى آنچه درباره تاءويل لازم است ، بيشتر سخن مى گويى .


تاءويل در لغت
تاءويل از ريشه ((اءول )) به معناى بازگشت به اصل گرفته شده است . بنابراين تاءويل يك شى ء؛ يعنى بر گرداندن آن به مكان و مصدر اصلى خودش ؛ و تاءويل لفظ متشابه يعنى : توجيه ظاهر آن به طورى كه به معناى واقعى و اصيل خودش بازگردد.

تشابه ، گاه در گفتار (قول ) است و گاه در كردار (عمل )؛ تشابه در گفتار، زمانى است كه ظاهر تعابير به گونه اى باشد كه يا براى شنونده ايجاد شبهه كند و يا بتوان به وسيله آن در ذهن ديگران ايجاد شبهه نمود؛ مانند متشابهات قرآن كريم كه به علت داشتن همين صفت (شبهه انگيزى ) گاه مستمسك منحرفان از حق قرار مى گيرد و آنان به دلخواه و بر اساس هوى و هوس ، آيات را در جهت فتنه انگيزى و اهداف پليد خويش ، تاءويل مى كنند. تشابه در عمل ، زمانى است كه ظاهر كردارى ، مشكوك و حيران كننده باشد؛ مانند اعمالى كه مصاحب موسى (عليه السلام ) بدان دست مى زد كه ظاهر آن اعمال آن قدر گيج كننده بود كه موسى (عليه السلام ) نتوانست آنها را تحمل كند و از علت آن نپرسد.

چون در جاى خود، از متشابهات و انواع آن در قرآن و اسباب موجبه آن سخن گفته ايم ، اكنون فقط به ذكر معانى تاءويل در عرف قرآن و استعمال انديشمندان پيشين بسنده مى كنيم .

[عتیق]

معانى تاءويل

در قرآن كريم ، تاءويل به سه معنا آمده است :
1. توجيه ظاهر لفظ يا عمل متشابه به گونه اى صحيح كه مورد قبول عقل و مطابق با نقل باشد كه ممكن است مصداق تاءويل بدين معنا در متشابه قولى ، آيه مباركه فاءما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تاءويله ⁽²⁹⁾ و در عمل متشابه ، جريان مصاحب موسى كه در آيات سوره كهف بدان اشاره رفته است : ساءنبوك بتاءويل مالم تسطع عليه صبرا⁽³⁰⁾ و ذلك تاءويل مالم تستطع عليه صبرا⁽³¹⁾ باشد.

2. تعبير خواب ، كه تاءويل به اين معنا هشت بار در سوره يوسف - آيات 6،⁽³²⁾ 21،⁽³³⁾ 36،⁽³⁴⁾ 37،⁽³⁵⁾ 44،⁽³⁶⁾ 45،⁽³⁷⁾ 100،⁽³⁸⁾ 101⁽³⁹⁾ - آمده است .

3. فرجام و حاصل كار؛ به عبارت ديگر، تاءويل يك موضوع يعنى آنچه كه آن موضوع بدان منتهى مى شود؛ مانند آيه مباركه وزنوا بالقسطاس ‍ المستقيم ، ذلك خير و اءحسن تاءويلا⁽⁴⁰⁾ كه ((اءحسن تاءويلا)) يعنى بهتر و با سرانجامى نيكوتر. شايد بتوان آيه مباركه زيرا را نيز مصداق همين معناى تاءويل دانست : فان تنازعتم فى شى ء فردوه الى الله و الرسول ان كنتم تومنون بالله و اليوم الاخر، ذلك خير و اءحسن تاءويلا.⁽⁴¹⁾ يعنى مفيدتر و خوش عاقبت تر. البته شايد در دو آيه اخير، تاءويل به اين معنا نباشد، بلكه به معناى بهترين تفسير و قوى ترين احتمال براى معناى مقصود باشد همان طور كه در آيه مباركه ولو ردوه الى الرسول و الى اءولى الامر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منهم ⁽⁴²⁾ به اين معنا اشاره شده است .

مصداق ديگر تاءويل به معناى سرانجام و عاقبت كار، آيه مباركه هل ينظرون الا تاءويله يوم ياءتى تاءويله ⁽⁴³⁾ است ؛ يعنى آيا در انتظار به سر مى برند تا بدانند فرجام كار شريعت و قرآن به كجا ختم مى شود؟ آگاه باشند كه انتظارشان چندان به طول نخواهد انجاميد و به سزاى خويش - آنچنان كه خداوند در آيات زير وعده كرده است - خواهند رسيد: يوم يرون الملائكة لا بشرى يومئذ للمجرمين ⁽⁴⁴⁾ و كانهم يوم يرون ما يوعدون لم يلبثوا الا ساعة من نهار⁽⁴⁵⁾ و ((و لات حين مناص .))⁽⁴⁶⁾

تا اينجا معانى سه گانه تاءويل در قرآن را بيان كرديم .

---

29- ((آنان كه در دل هايشان انحرافى است ، از قرآن آنچه را كه مبهم است براى ايجاد شورش و آشوب و جستن تاءويل برمى گزينند.)) آل عمران 3: 7.
30- ((به زودى تو را به گزارش آنچه كه بر آن صبر نتوانستى بكنى ، خبر دار مى كنم )). كهف 18: 78.
31- ((اين است گزارش آنچه كه بر آن نتوانستى صبر كنى )) كهف 18: 82.
32- و يعلمك من تاءويل الاحاديث و تعبير خواب ها را به تو مى آموزد.
33- و لنعلمه من تاءويل الاحاديث تا او را تعبير خواب بياموزيم .
34- نبئنا بتاءويله انا نراك من المحسنين ما را از تعبير آن خبر دار كن كه تو را از نيكوكاران مى بينيم .
35- ((قال ... الا نباءتكما بتاءويله ؛ گفت :... مگر آنكه من از تعبير آن به شما خبر مى دهم )).
36- و ما نحن بتاءويل الا حلام بعالمين و ما به تعبير خواب هاى آشفته دانا نيستيم .
37- (((اءنا اءنبئكم بتاءويله فاءرسلون ؛ مرا (به زندان ) بفرستيد تا شما را از تعبير آن خبر دهم .
38- و قال يا اءبت هذا تاءويل روياى و (يوسف ) گفت : اى پدر، اين است تعبير خواب پيشين من .
39- و علمتنى من تاءويل الاحاديث و از تعبير خواب ها به من آموختى .
40- ((و پيمانه را چون بپيماييد، با ترازوى درست وزن كنيد كه اين بهترين و عاقبت آن نيكوتر است )) اسراء 17: 35.
41- ((و چون در چيزى اختلاف كرديد - اگر به خداوند و روز رستاخيز ايمان داريد - آن را به (كتاب ) خدا و (سنت ) رسول باز گردانيد كه اين بهترين و نيك سرانجام تر است نساء 4: 59.
42- ((و اگر آن را به پيامبر و اولياى امر (پيشوايان اسلام ) ارجاع مى كردند، يقينا كسانى كه اهل بصيرت و استنباط خبرند خواهند دانست (و در آن كار انديشه درست خواهند كرد.))) نساء 4: 83.
43- ((آيا آنان جز در انتظار تاءويل آنند، روزى كه وقت انجام آن بيايد)). اعراف 7: 53.
44- ((و روزى كه فرشتگان را ببينند، گناهكاران را در آن روز بشارتى نيست .)) فرقان 25: 22.
45- ((روزى كه آنچه را وعده داده مى شوند، ببينند، (برايشان چنان است ) كه گويى جز ساعتى از روز را (در دنيا) درنگ نكرده اند.)) احقاف 46: 35.
46- ((و آن هنگام (قهر و عذاب ) راه فرار نبود)). ص 38: 3.

[عتیق]

معناى چهارم تاءويل - كه در قرآن نيامده ، ولى در كلام پيشينيان به كار رفته - عبارت است از: انتزاع مفهوم عام و گسترده از آيه اى كه در مورد خاصى نازل شده است ؛

اهل فن گفته اند: العبرة بعموم اللفظ لا بخصوص المورد. از تاءويل به اين معنا، گاهى به ((بطن )) يعنى معناى ثانوى و پوشيده اى كه از ظاهر آيه به دست نمى آيد هم تعبير شده است ، در مقابل ((ظهر)) يعنى معناى اوليه اى كه ظاهر آيه بر حسب وضع و كاربرد، آن معنا را مى فهماند.
پيامبر اكرم فرموده است : ما فى القرآن آية الا و لها ظهر و بطن در قرآن هيچ آيه اى نيست مگر اينكه داراى ظهر و بطن است . وقتى از امام باقر (عليه السلام ) از معناى اين حديث پيامبر پرسيدند، در پاسخ فرمود: ظهره تنزيله و بطنه تاءويله ، منه ما قد مضى و منه مالم يكن ، يجرى كما تجرى الشمس و القمر؛⁽⁴⁷⁾ ظهر قرآن يعنى تنزيل آن و بطن قرآن يعنى تاءويل آن ، بعضى از مصاديق تاءويل آيات قرآن در گذشته روى داده و برخى هنوز رخ ننموده است . قرآن و آيات آن همانند خورشيد و ماه هستند كه همواره در حركت و پويايى اند.

در روايت ديگر، امام باقر (عليه السلام ) فرموده است : ((اگر آيه اى از قرآن درباره قومى نازل شد و سپس آن قوم هلاك شدند، با هلاكت آنان ، آيه نيز خواهد مرد (نزول آن انجام پذيرفته است ) ولى قرآن هميشه زنده است (در مقام تاءويل ) و مفهوم آيات آن عام است ، تا آسمان و زمين برجاست تمامى آيات قرآن از اول تا به آخر زنده است و اقوام مختلف كه در طى زمان مى آيند ناگزير مصاديق آيات رحمت يا عذاب آن خواهد بود.))⁽⁴⁸⁾

همچنين در حديث ديگرى از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) است كه ان فيكم من يقاتل على تاءويل القرآن ، كما قاتلت على تنزيله ، و هو على بن ابى طالب ؛⁽⁴⁹⁾ همان طور كه من بر سر تنزيل قرآن با مشركان ستيز نمودم ، در بين شما كسى است كه بعدها بر سر تاءويل آيات قرآن خواهد جنگيد و آن كس ، على بن ابى طالب است )).

آرى ، پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) بر سر تنزيل قرآن جنگ ها كرد؛ زيرا برخى آيات قرآن درباره قريش و مشركين عرب كه با حق عناد مى ورزيدند و با ظهور اسلام كمر مخالفت بسته بودند، نازل شده بود و پيامبر اكرم هم بر طبق آن آيات با آنان مى جنگيد. اما كار على (عليه السلام ) بسى سخت تر بود؛ زيرا با كسانى جنگيد كه با بقاى اسلام مخالف بودند و مخالفت آنان درست مانند مبارزه گذشتگانشان با ظهور اسلام بود (بلكه شديدتر از آن .)

به هر حال ، اين معناى تاءويل (معناى چهارم ) دامنه اى بس گسترده دارد و همين معناست كه ضامن عموميت قرآن است و موجب مى شود قرآن شامل تمام زمان ها و دوران ها باشد؛ زيرا اگر مفاهيم فراگير برگرفته شده از موارد خاص نباشد و آيه مختص همان مورد شاءن نزول باشد، بسيارى از آيات قرآن عاطل و بى ثمر مى شوند و فايده اى جز ثواب تلاوت و ترتيل آن در طول شبانه روز نخواهند داشت .

---

47- صفار، بصائر الدرجات ، ص 196.
48- تفسير عياشى ، ص 10، شماره 7.
49- تفسير عياشى ، ص 15، شماره 6.