تشريع اذان و اقامه

[گل مريم]

تشريع اذان و اقامه

و اذا ناديتم الى الصلوة اتخذوها هزوا و لعبا ذلك بانهم قوم لايعقلون
(سوره مائده آيه 58)
كيفيت تشريع اذان و زمان آن از مسايلى است كه درباره آن آراء مختلفى وجود دارد. در تفسير نمونه ⁽¹⁾ تحت عنوان اذان شعار بزرگ اسلام ، چنين آمده است .
هر ملتى در هر عصر و زمانى براى برانگيختن عواطف و احساسات افراد خود و دعوت آنها به وظايف فردى و اجتماعى شعارى داشته است اين موضوع در دنياى امروز به صورت گسترده ترى ديده مى شود.
مسيحيان در گذشته و امروز با نواختن صداى ناموزون ناقوس پيروان خود را به كليسا دعوت مى كنند. ولى در اسلام براى اين دعوت از شعار اذان استفاده مى شود كه به مراتب رسا تر و مؤ ثرتر است . جذابيت و كشش اين شعار اسلامى به قدرى است كه بقول نويسنده تفسير المنار بعضى از مسيحيان متعصب هنگامى كه اذان اسلامى را مى شنوند و به عمق و عظمت تاءثير آن در روحيه شنوندگان اعتراف مى كنند، سپس نامبرده نقل مى كند كه در يكى از شهرهاى مصر جمعى از نصارى را ديده اند كه به هنگام اذان مسلمين اجتماع كرده تا اين نغمه آسمانى را بشنوند.
چه شعارى رسا تر از آن كه با نام خداى بزرگ آغاز مى گردد، با گواهى به وحدانيت و يگانگى آفريدگار جهان و گواهى به رسالت پيامبر او اوج مى گيرد و با دعوت به رستگارى و فلاح و عمل نيك و نماز و ياد خدا پايان مى پذيرد، با نام خدا الله شروع مى شود و با نام خدا الله پايان مى پذيرد، جمله ها موزون ، عبارات كوتاه ، محتويات روشن ، مضمون سازنده و آگاه كننده است لذا در روايات اسلامى روى اذان گفتن تاءكيد زيادى شده است . در روايت اسلامى روى اذان گفتن تاءكيد زيادى شده است . در روايت معروفى از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است كه اذان گويان در روز رستاخيز از ديگران به اندازه يك سر و گردن بلندترند ⁽²⁾ اين بلندى در حقيقت همان بلند پايگى مقام رهبرى و دعوت ديگران به سوى خدا و به سوى عبادتى همچون نماز است .
صداى اذان كه به هنگام نماز در مواقع مختلف از ماءذنه شهرهاى اسلامى طنين افكن مى شود، مانند نداى روح افزاى آزادى و نسيم حيات بخش ‍ استقلال گوشهاى مسلمانان راستين را نوازش مى دهد و بر جان بدخواهان رعشه و اضطراب مى افكند و آن يكى از رموز بقاى اسلام است .

   

   

1تفسير نمونه ج 4 ص 437.
2در بخش سوم اين مجموعه ثواب اذان گويان مفصل خواهد آمد.

[گل مريم]

شاهد اين گفتار اعتراف صريح يكى از رجال معروف انگلستان است كه در برابر جمعى از مسيحيان چنين اظهار داشت :
تا هنگامى كه نام محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) بر ماءذنه ها بلند است و كعبه پا بر جا است و قرآن رهنما و پيشواى مسلمانان است ، امكان ندارد پايه هاى سياست ما در سرزمينهاى اسلامى استوار و برقرار گردد. ⁽³⁾
در مورد تشريع اذان در اين تفسير چنين آمده است : در پاره اى از روايات ، كه از طريق اهل تسنن نقل شده ، مطالب شگفت انگيزى در مورد تشريع اذان ديده مى شود كه با منطق اسلامى سازگار نيست ؛ از جمله اينكه نقل كرده اند:
پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به دنبال درخواست اصحاب ، كه نشانه اى براى اعلام وقت نماز قرار داده شود، با دوستان خود مشورت كرد و هر كدام پيشنهادى از قبيل برافراشتن پرچم مخصوص ، روشن كردن آتش ‍ يا زدن ناقوس مطرح كردند ولى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) هيچكدام را نپذيرفت . تا اينكه عبدالله بن زيد و عمر بن خطاب در خواب ديدند كه شخصى به آنها دستور مى دهد براى اعلام وقت نماز اذان بگويند و اذان را به آنها ياد داد و پيامبر آن را پذيرفت . ⁽⁴⁾
ولى اين روايت ساختگى بوده و توهينى به مقام شامخ پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) محسوب مى شود كه به جاى تكيه بر وحى ، روى خواب افراد تكيه كند و مبناى دستورات دين خود را بر خواب افراد قرار دهد، بلكه همانطور كه در روايات اهل بيت (عليهم السلام ) وارد شده است ، اذان از طريق وحى به پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) تعليم داده شد.
امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: هنگامى كه جبرئيل اذان را آورد، سر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) بر دامان على (عليه السلام ) بود. جبرئيل اذان و اقامه را به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) تعليم داد. هنگامى كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) سر خود را برداشت ، از على (عليه السلام ) سؤ ال كرد: آيا صداى اذان جبرئيل را شنيدى ؟ حضرت عرض كرد: آرى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) بار ديگر پرسيد: به خاطر سپردى ؟ گفت : آرى . پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: بلال را (كه صداى رسايى داشت ) حاضر كن و اذان و اقامه را به او تعليم ده . على (عليه السلام ) بلال را حاضر كرد و اذان را به او تعليم داد. ⁽⁵⁾
علامه مجلسى در اين مورد مى نويسد بايد توجه داشت كه اذان و اقامه به انفاق اصحاب اماميه بوسيله وحى تشريع شده است . اما علماى عامه معتقدند كه اذان را عبدالله بن زيد در خواب ديد و عمر نيز در خواب همان را مشاهده كرد.⁽⁶⁾
قال ابن عقيل اجتمعت الشيعه على ان الصادق (عليه السلام ) لعن قوما زعموا ان النبى اخذ الاذان من عبدالله بن زيد فقال ينزل الوحى على نبيكم فيزعمون انه اخذ الاذان من عبدالله بن زيد؟
ابن عقيل مى گويد: شيعه اتفاق دارند بر اينكه امام صادق (عليه السلام ) لعنت كرده كسانى را كه معتقدند پيامبر اذان را از عبدالله بن زيد گرفته است .
پس حضرت مى فرمايد: وحى بر پيامبر نازل مى شود، آنگاه خيال مى كنند اذان را از عبدالله بن زيد آموخته است ؟! ⁽⁷⁾

   

3در پاورقى مى نويسد: گوينده اين سخن گلادستون از سياستمداران طراز اول انگليس در عصر خودش بود.
4تفسير نمونه ، ص 439 به نقل از تفسير قرطبى .
5مستدرك الوسائل ج 4، ص 612 به نقل از تفسير نمونه ، ج 4، ص 439.
6 بحار الانوار ج 84 ص 121.
7بحار الانوار، ج 84، ص 122.

   

اذان و اقامه در اسلام
نام مؤ لف : موسى خسروى

[گل مريم]

جبرئيل ، اولين مؤذن

در تفسير على بن ابراهيم از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده است كه فرمود: پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: وقتى به معراج رفتم و به سدرة المنتهى رسيدم ... ناگاه مشاهده كردم فرشته اى اذان مى گويد: آن فرشته اى اذان مى گويد: آن فرشته در آسمان قبل از آن شب ديده نشده بود.
فرشته گفت : الله اكبر، الله اكبر. خداوند فرمود: بنده ام راست مى گويد؛ من بزرگترم (از آنكه به وصف در آيم ).
او گفت : اشهد ان لا اله الا الله ، اشهد ان لا اله الا الله . باز خداوند فرمود:
راست مى گويد، خدايى جز من نيست .
ادامه داد: اشهد ان محمدا رسول الله ، اشهد ان محمدا رسول الله . فرمود: راست مى گويد، محمد بنده من و پيامبرى است كه او را برگزيده ام .
گفت : حى على الصلوة ، حى على الصلوة . فرمود: راست مى گويد بنده ام دعوت مى كند به دستور واجبم ، هر كه با رغبت و ميل به اميد ثواب بسوى اين دستور بشتابد كانت كفارة لما مضى من ذنوبه نماز كفاره گناهان گذشته او است .
باز فرشته گفت : حى على الفلاح ، حى على الفلاح . خداوند فرمود: آرى ، نماز صلاح و نجاح و فلاح است .
پس از آن من امامت ملائكه را عهده دار شدم و نماز جماعتى با فرشته ها خواندم . چنانكه قبلا امامت انبياء را در بيت المقدس كرده بودم . ⁽⁸⁾
اما اذان جبرئيل كه قبل از سدرة المنتهى گفته شد چنين است : پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود جبرئيل در شب معراج مرا به محلى رسانيد، پرسيد: مى دانى در كجا هستى ؟ گفتم : نه : اينجا بيت المقدس ‍ است ؛ بيت الله اقصى . در اينجا حشر و نشر است . جبرئيل در بيت المقدس ‍ بپا ايستاد و انگشت سبابه دست راست خود را در گوش راست نهاد و شروع به گفتن اذان نمود، دو جمله دو جمله (يعنى مثلا الله اكبر، الله اكبر كه در آخر آن دو بار گفت حى على خير العمل اذان كه تمام شد اقامه را شروع كرد، باز دو جمله دو جمله ، اقامه را نيز پايان داد و در آخر آن دو مرتبه گفت : قد قامت الصلوة انبياء دعوت جبرئيل را لبيك گفتند و چهار هزار و چهارصد نفر از انبياء جمع شدند و هر كدام در محل خويش در صفى ايستادند. من چنين پنداشتم كه جبرئيل اقامه نماز خواهد كرد. اما وقتى صف ها مرتب شد، بازويم را گرفت و گفت : يا محمد! پيش برو و بر برادران خويش نماز بگزار. تو خاتمى و خاتم بر مختوم (كسانى كه پيش از تو آمده اند) مقدم است . ⁽⁹⁾
پس اولين اذان توسط جبرئيل در بيت المقدس و اذان دوم توسط فرشته مخصوص در سدرة المنتهى گفته شد. باور كردنى نيست چنين شعارى با جملاتى كه فقط مى تواند انشاء و ابداع خدا باشد (كه از طريق وحى بوسيله پيك بزرگ خداوند، جبرئيل ، به ما مسلمانان ارزانى شده ) با خواب عبدالله بن زيد و... ابداع گرديده باشد.

   

8مستدرك الوسائل ، ج 4، ص 40 در جلد 84، بحار الانوار ص 141 روايتى مشابه همين از معانى الاخبار نقل شده است .
9بحار الانوار، ج 18، ص 317.

[گل مريم]

موارد استفاده ديگر اذان
اذان و اقامه چنانكه اكنون بين ما مسلمانان جهت اعلام اجتماع براى برگزارى نماز در مساجد و مخصوصا اعلام فرا رسيدن وقت نماز بكار برده مى شود تنها براى اين كار تشريع نشده است . كاربرد اذان و اقامه در موارد ديگرى نيز هست كه به شرح آن مى پردازيم ؛
اول - اذان و اقامه در گوش نوزاد: امام صادق (عليه السلام ) فرمود: وقتى فرزند متولد شد ⁽¹⁰⁾ در گوش راست او اذان گفته شود و در گوش چپش اقامه . در روايت مستدرك الوسائل ⁽¹¹⁾ پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى فرمايد: اين كار موجب حفظ فرزند از شيطان مى شود.
دوم - اذان در گوش كسى كه بد اخلاق است ، موجب رفع سوء خلق مى شود. در ميزان الحكمة مى نويسد: امام صادق (عليه السلام ) فرمود: من ساء خلقه فاذنوا فى اذنه . هر كه بد اخلاق بود اذان در گوشش ‍ بگوييد. امام صادق (عليه السلام ) از آباء خود از امير المؤ منين (عليه السلام ) نقل مى كند كه فرمود: گوشت بخوريد زيرا گوشت انسان ، از گوشت مى رويد. هر كس چهل روز گوشت نخورد، بد اخلاق مى شود. اگر يكى از شما بداخلاق بود در گوش او تمام اذان را بگوييد. ⁽¹²⁾
سوم - اذان گفتن در بيابانهاى وحشتناك موجب آرامش خاطر و آسايش دل و طرد موجودات زيانبخش مى گردد.
امام صادق (عليه السلام ) در روايت زيد زراد مى فرمايد: هر گاه راه را گم كردى با صداى بلند اذان بگو ترشد و تصيب الطريق ان شاء الله راهنمايى خواهى شد و راه را پيدا خواهى كرد ان شاء الله .
چهارم - اذان موجب رفع بيمارى است . مفضل بن عمر از امام صادق (عليه السلام ) نقل مى كند كه يكى از غلامان آقا خدمتش رسيد در حالى كه بيمار بود. امام پرسيد: چرا رنگت پريده ؟ گفت : فدايت شوم مبتلا به تبى شده ام كه يك ماه تمام است مرا رها نمى كند. بدنبال معالجه ، هر چه طبيب ها دستور داده اند عمل كرده ام ولى ابدا سودى نبخشيد.

   

10روضة المتقين ، ج 2، ص 360 روايت در متن من لايحضره الفقيه است .
11مستدرك الوسائل ، ج 4، ص 62.
12بحار الانوار، ج 84، ص 51 به نقل از محاسن برقى .

[گل مريم]

فقال له الصادق (عليه السلام ) حل ازارك و ادخل راسك فى قميصك و اذن واقم و اقراء سورة الحمد سبع مرات فرمود: گريبان پيراهن خود را بگشا و سر در گريبان خود ببر و اذان و اقامه بگو سپس هفت مرتبه سوره حمد را بخوان . گفت : همين كار را كردم فكانما نشطت من عقال گويى تمام بنده ها و گره هاى وجودم گشوده شد و آسوده شدم . ⁽¹³⁾
بايد توجه داشت كه او ابتدا راه علاج مسير ظاهرى را پيموده بود و نتيجه نگرفته بود سپس امام او را با عنايت خويش بدينوسيله معالجه كردند. ما در عين حال كه اثر اذان و اقامه را نفى نمى كنيم اما اين نكته را توجه مى دهيم كه اگر شما چنين كردى و سودى نبخشيد، مبادا در تاءثير اين قبيل دعاها شك كنى ؛ زيرا ممكن است درباره اين شخص نفس امام اثر خالصى نموده باشد و در مورد شما مصالح ديگر مانع از آن اثر شود. البته به اميد چنين اثرى ما هم اگر دچار اين مشكل شديم ، خوبست از اذان استفاده كنيم . پنجم نوشتن اذان و اقامه و تعليق آن بالاى سر مريض موجب رفع سردرد مى شود. شيخ طبرسى در كتاب عده السفر و عمده الحضر مى نويسيد: از ائمه (عليه السلام ) روايت شده كه براى رفع سردرد اذان و اقامه را بنويسيد و بالاى سر شخص مبتلا به سر درد، بياويزيد⁽¹⁴⁾.
ششم با صداى بلند اذان گفتن در منزل موجب رفع بيماريها و تكثير نسل مى شود⁽¹⁵⁾. هشام بن ابراهيم نقل مى كند به حضرت رضا (عليه السلام ) از بيمارى خود شكايت كردم و گفتم : فرزند هم برايم متولد نمى شود. حضرت رضا (عليه السلام ) فرمود: در منزل با صداى بلند اذان بگو ففعلت ذلك فاذهب الله سقمى و كثر ولدى اين كار را كردم ، خداوند بيماريم را بر طرف كرد و چند فرزند به من داد.
هفتم اذان رفع گرفتارى از انسان در سفر مى نمايد و حافظ او از شر شياطين است . زيد زراد در كتاب خود آورده است كه ⁽¹⁶⁾ سالى با دوستان به حج مشرف شديم ، وقتى نزديك خرابه هاى مدينه رسيديم ، يكى از دوستانمان گم شد هر چه او را جستيم پيدا نكرديم . حكايت او را در مدينه به بعضى گفتيم . گفتند: جن ها او را برده اند. خدمت حضرت صادق (عليه السلام ) رسيدم و ماجرا را شرح دادم .

   

13مستدرك الوسائل ، ج 4، ص 75.
14مستدرك الوسائل ج 4 ص 76
15مستدرك الوسائل ج 4 ص 63
16مستدرك الوسائل ج 4 ص 63

[گل مريم]

امام فرمود: برو همانجايى كه گم شد و با صداى بلند بگو يا صالح بن على ! يقول لك جعفر بن محمد هكذا عاهدت و عاقدت الجس على بن ابى طالب . اى صالح بن على ! حضرت صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: آيا جنيان با على بن ابى طالب اينگونه عهد و پيمان بستند؟ فلان رفيق ما را پيدا كن و به ما برسان . بعد حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود كه بگو اى جنيان شما را قسم مى دهم به همان قسمتى كه على بن ابى طالب (عليه السلام ) داد كه دوست مرا رها كنيد و او را به راه خود برگردانيد.
گفت : من دستور امام را انجام دادم . طولى نكشيد كه ديدم رفيقم از يك خرابه خارج شد. پرسيدم : چه شد؛ كجا رفته بودى ؟! گفت ناگهان شخصى را ديدم كه به زيبايى او كسى را نديده بودم . گفت : آقا گمان مى كنم تو از دوستان آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) هستى ؟ گفتم : آرى . گفت : در اين نزديكى شخصى از آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) هست ، نمى خواهى ثواب زيارت او را دريابى و سلام به او بدهى ؟! گفتم : چرا. از بين اين ديوارها رفتيم خودش هم جلو مى رفت . خيلى دور نشده بوديم كه متوجه شدم كسى ديده نمى شود. از اين وضع حالت غش به من دست داد و بيهوش بودم تا همين الان . حالا شخصى آمد حضرت صادق (عليه السلام ) عرض كرد. حضرت فرمود: نوعى از جنيان هستند كه انسان را گمراه مى كنند. اگر در بيابان يك نفر را تنها ديدند از او راه نپرسيد. اگر راهنمايى هم كرد به حرف او گوش نكنيد. اگر ديدى كسى در خرابه اى و يا بيابانى متوجه تو است در چهره او اذان بگو با صداى بلند و اين دعا را بخوان سبحان الله جعل فى السماء نجوما رجوما للشياطين عزمت عليك يا خبيث بعزيمة الله التى عزم بها امير المؤ منين على بن ابى طالب (عليه السلام ) و رميت بسهم الله المصيب الذى لايخطى و جعلت سمع الله على سمعك و بصرك و ذللتك بعزة الله و قهرت سلطانك بسلطان الله يا خبيث لاسبيل لك .
با خواندن اين دعا ان شاء الله بر او پيروز خواهى شد. اگر راه را گم كردى ، با صداى بلند اذان بگو و اين دعا را بخوان : يا سيارة الله دلونا على الطريق يرحمكم الله ، ارشدونا يرشدكم الله اگر راه را جستى بهتر وگرنه با اين جملات فرياد بزن : يا عتاة الجن و يا مردة الشياطين ارشدونى و دلونى الطريق والا اسرعت لكم بسهم الله المصيب اياكم عزيمة على بن ابى طالب (عليه السلام ) يا مردة الشياطين ان استطعتم ان تنفذوا من اقطار السموات و الارض فانفذوا لاتنفدون الا بسلطان مبين . الله غالبكم بحيذه الغالب و قاهركم بسلطانه القاهر و دللكم بعزه المتين فان تولوا فقل حسبى الله لا اله الا الله هو عليه توكلت و هو رب العرض العظيم . صدايت را به اذان بلند كن راه را پيدا مى كنى ان شاء الله . ⁽¹⁷⁾
هشتم - مورد ديگر از استحباب اذان گفتن ، اذان است پشت سر مسافر. ⁽¹⁸⁾

   

17مستدرك الوسائل ، ج 4، ص 65 / قسمت آخر روايت را در مورد سوم قبلا ذكر كرديم .
18عروة الوثقى ، مساءله 8، ص 606.