چگونه بدانیم متکبّریم یا نه ؟

[مهاجر]

بسم الله الرحمن الرحیم

کبر حالتی است که آدمی خود را بالاتر از دیگران می بیند و اعتقاد به برتری خود بر دیگران دارد . تفاوت آن با عُجب آن است که در عجب آدمی برای خود تشخصی را قائل است و به عبارت دیگر خودپسند است به اعمالش می نازد و خود را صاحب فضایل بسیار و مبرا از خطا می داند.

---

تکبر و خود بزرگ بینی

یکی از اوصافی که به دیگران نسبت می دهیم تکبّر است. شاید خودمان نیز از این صفت بی نصیب نباشیم و دیگران نیز ما را به این صفت بشناسند. گاهی از واژگانی استفاده می کنیم و از معنای واقعی آنها بی خبر هستیم ، کبر نیز می تواند از این زمره باشد. شاید معنای واقعی کبر را ندانیم و شاید به طور کامل آن را نشناسیم به همین خاطر به اشتباه فکر می کنیم که دیگری متکبّر است و ما نه! و گاه ما خود را برتر از آن می بینیم که بخواهیم متکبر باشیم و این خود رذیله اخلاقی دیگری است به نام عجب، اما تفاوت این دو با هم چیست؟

کبر و تفاوت آن با عجب

کبر حالتی است که آدمی خود را بالاتر از دیگران می بیند و اعتقاد به برتری خود بر دیگران دارد. تفاوت آن با عجب آن است که در عجب آدمی برای خود تشخصی را قائل است و به عبارت دیگر خودپسند است به اعمالش می نازد و خود را صاحب فضایل بسیار و مبرا از خطا می داند، اگر چه پای دیگری در میان نباشد. امّا در کبر فرد دیگری نیز مدنظر است، باید پای دیگری نیز در میان باشد تا خود را از آن برتر و بالاتر بداند .

[مهاجر]

مذمّت متکبرین

همگی به این امر که تکبر از صفات نکوهیده است واقف هستیم. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) در این باره فرمودند: داخل بهشت نمی شود هر کس به قدر یک دانه خردل کبر در دل او باشد و هر که خود را بزرگ شمارد و تکبّر کند ملاقات خواهد کرد پروردگار را در حالتی که بر او غضبناک باشد .

حضرت علی (علیه السلام) برای معالجه می فرمایند: اگر با مقام و قدرتی که داری دچار تکبّر یا خود بزرگ بینی شدی به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از حکومت تو است بنگر، که تو را از آن سرکشی نجات می دهد و تند روی تو را فرو می نشاند و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلی باز می گرداند

خداوند عالم فرموده کبریا و بزرگی ردای من است و عظمت و برتری سزاوار من است ، هر که خواهد در یکی از این ها با من برابری کند او را به جهنم خواهم افکند. و فرمودند: متکبّرین را در روز قیامت محشور خواهند کرد به صورت مورچه های کوچک که به جهت قدری که در نزد خداوند دارند پایمال همه مردم خواهند شد. حضرت علی(علیه السلام) نیز در نهج البلاغه بارها انسانها را از این صفت نکوهیده برحذر داشته از آن جمله می فرمایند: «فخر فروشی را کنار بگذار، تکبّر و خود بزرگ بینی را رها کن و به یاد مرگ باش.»( نهج البلاغه ، حکمت 398) «فخر فروشی را واگذار و از مرکب تکبّر فرود آی.» ( همان ، خطبه 153) می فرمایند ؛ در شگفتم از متکبّری که دیروز نطفه ای بی ارزش و فردا مرداری گندیده خواهد بود. ( همان ، حکمت 126)

[مهاجر]

نشانه های تکبّر

افرادی متکبّر اند، امّا خودشان خبر ندارند و به این ویژگی و خصلتی که دارند آگاه نیستند . حتی از خود ما نیز گاهی رفتارهای متکبرانه سر می زند و خودمان به آن واقف نیستیم و نمی دانیم این یعنی تکبّر ؛ بنابراین برای روشن شدن علامت و نشانه های تکبّر چند موردی را ذکر می کنیم.
1) هنگام بحث و گفتگو با افراد، اگر طرف مقابل سخن حق بگوید و حق با او باشد ، اگر نتوانستید حق را به او بدهید و به اشتباه خود اعتراف کنید که حق با طرف مقابل است ؛ معلوم می شود که شما متکبر هستید.
2) در محافل و مجالس فرد باید در صدر مجلس بنشیند و بهترین مکان باید به او اختصاص پیدا کند و همچنین هنگام راه رفتن او باید پیش قدم باشد و جلو همگان راه برود و از راه رفتن عقب تر از بقیه افراد ابا دارد. چه بسا اگر راه رفتن مقدم بر همه امکان نداشته باشد کمی عقب تر راه می رود تا میان او و باقی افراد فاصله ایجاد شود و این نتیجه کبر است .
3) در سلام کردن منتظر است دیگران به او سلام دهند پس اگر فرد از دیگران توقع سلام داشته باشد متکبّر خواهد بود.
4) اگر فقیر و بی نوایی او را به مهمانی دعوت کند نمی پذیرد و یا اینکه برای رفع حاجت دوستان و خویشاوندان و نیازمندان به کوچه و بازار نخواهد آمد و برای تهیّه ضروریات زندگی مثل نان و سبزی و ... از اینکه خود به خرید رفته و آن را به خانه آورد ابا دارد.
5) کبر در پوشاک و طرز لباس پوشیدن نیز خود را نشان می دهد . اگر فردی در پوشیدن لباس نفیس و جامه های فاخر حریص باشد و آن را شرافت و بزرگی بداند متکبّر خواهد بود.
6) با کنیزان و غلامان خود در یک سفره غذا نمی خورد و با ایشان همخوراک نمی گردد.
البته باید اضافه کرد نشانه های کبر منحصر به این موارد نیست ، بلکه آثار و نشانه های دیگری نیز دارد .

[مهاجر]

راه معالجه تکبّر

برای معالجه کبر دو راه وجود دارد : یکی معالجه نظری و دیگری معالجه عملی. حضرت علی (علیه السلام) برای معالجه می فرمایند: اگر با مقام و قدرتی که داری دچار تکبّر یا خود بزرگ بینی شدی به بزرگی حکومت پروردگار که برتر از حکومت تو است بنگر، که تو را از آن سرکشی نجات می دهد و تند روی تو را فرو می نشاند و عقل و اندیشه ات را به جایگاه اصلی باز می گرداند.(نهج البلاغه ، نامه 53)

حضرت اشاره دارند هر چقدر تو بزرگ و پر منزلت باشی خداوند از تو بزرگتر و منزلتش از تو بیشتر است و تو در برابر آن خوار و ذلیلی ، به اندازه ایی که به تصور نیاید. شپشی خواب و آرام را از تو می گیرد ، حرکت موش و سوسکی تو را از جا می کند ، لحظه ایی گرسنگی تو را از پای در می آورد و در شب تاریک از سایه خود می ترسی تو را چه به کبر و غرور؟!
حضرت امیر می فرمایند: «فرزند آدم را با فخر فروشی چه کار؟ او که در آغاز نطفه ایی گندیده و در پایان مرداری بدبو است ، نه می تواند روزی خویش را فراهم کند و نه مرگ را از خود دور نماید.» ( نهج البلاغه ، حکمت 126) انسان با معرفت و شناخت جایگاه خویش و نقص و کمبودهای واقعی اش تکبّر را از یاد خواهد برد.
علاوه بر معالجه نظری که از طریق علم و و معرفت می باشد ، معالجه عملی نیز نیاز است و آن این است که از کارها و اعمالی که از نشانه های کبر برشمردیم دست کشیده و خلاف آن را انجام دهد و به خاطر خدا شکستگی و فروتنی داشته و به اعمالی که متواضعین به آن متصف هستند عمل شود تا کبر آرام آرام از دل رخت بربندد و جای خود را به تواضع و فروتنی بدهد.