راویان غدیر

[ملکوت]

زنان راوى غدیر

شواهد موجود در كتب تاریخى گویاى این حقیقت است كه پیامبر اكرم(ص) از آغاز رسالت‏با رویكرد عمده زنان به آیین توحیدى روبرو شد. اولین پذیرنده اسلام (خدیجه)، (1) اولین شهیده (سمیه) (2)و بانوانى كه از سابقین و مهاجران شمرده مى‏شدند (3)نمونه روشنى از مشاركت زنان در عرصه‏ هاى اجتماعى را به نمایش مى‏گذارند.



حضور زنان در حجة الوداع بارزترین و ماندگارترین نوع شركت در صحنه‏هاى اجتماعى است. اخبار فراوانى كه به وسیله راویان زن از این مراسم عظیم نقل شده، گویاى تلاش گسترده زنان در پاسدارى از این میراث مقدس است. دستاوردهاى بانوان در عرصه اخبار غدیر به دو گروه عمده تقسیم مى ‏شود:



الف. اخبار زنان صحابى



در سال دهم هجرى، با اعلام پیامبر(ص)، مؤمنان بسیارى از شهرهاى مختلف به سوى مدینه روان شده، در حومه شهر مسكن گزیدند و به انتظار موسم حج نشستند; حجى كه بعدها به حجة‏الوداع، حجة‏الاسلام، حجة‏البلاغ، حجة‏الكمال، حجة‏التمام شهرت یافت. پیامبر اكرم(ص) روز شنبه، پنج‏یا شش روز قبل از آغاز ذى‏حجة، از مدینه حركت كرد. در این سفر همه زنان و اهل بیت پیامبر با وى همراه بودند. (4)گروهى از این بانوان حدیث غدیر را نقل كرده‏اند; كه نام و روایتشان چنین‏ است:

[ملکوت]

. حضرت زهرا(س)


حضرت فاطمه زهرا(س) یگانه یادگار رسول اكرم(ص) است، كه همچون دیگر اهل بیت(علیهم السلام) بارها به یادآورى واقعه غدیر پرداخت. نگاهى به سخنان آن بزرگوار جایگاه وى در عرصه اخبار غدیر را آشكار مى‏ سازد:

گروهى از انصار، براى توجیه خطاى خویش، به ایشان گفتند: اگر مطالب شما را قبل از بیعت‏با دیگران مى‏شنیدیم با غیر على بیعت نمى‏كردیم. حضرت فرمود:
آیا پدرم در روز غدیر براى كسى جاى عذر باقى گذاشت؟ (5)و نیز در جواب محمود بن‏لبید كه پرسیده بود: آیا از سخنان پیامبر دلیلى بر امامت على دارید؟فرمود: شگفتا، آیا روز غدیر را فراموش كردید؟!محمود بن‏لبید گفت: آن روز چنان بود ولى از آنچه به شخص شما اشاره شده، بگویید.


حضرت فرمود: خدا را شاهد مى‏گیرم، شنیدم [پیامبر] فرمود: على بهترین كسى است كه در میان شما جانشین خود قرار مى‏دهم. على(ع) امام و جانشین بعد از من است و دو فرزندم حسن و حسین و نه تن از فرزندان حسین امامان نیك‏اند. اگر از آنان اطاعت كنید، شما را هدایت‏خواهند كرد و اگر با آنان مخالفت ورزید، تا قیامت اختلاف در میان شما حاكم خواهد بود. (6)


روایتى با سند بسیار دقیق و مشهور بیان مى‏دارد كه دختر بزرگوار پیامبر حدیث غدیر را چنین بیان فرمود:قال رسول الله(ص): «من كنت ولیه فعلى ولیه و من كنت امامه فعلى امامه.» (7)رسول خدا(ص) فرمود: هر كه من سرپرست اویم على سرپرست اوست و هر كه من امام او هستم على امام اوست. احتجاجى از فاطمه زهرا به وسیله چند تن از زنان به این صورت روایت‏شده است:


قالت: انسیتم قول رسول الله(ص) یوم غدیر خم، من كنت مولاه فعلى مولاه و قوله: انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهما السلام. (8)آیا سخن رسول خدا(ص) در روز غدیر خم را فراموش كرده‏اید، كه فرمود: هر كه من مولاى او هستم على مولاى اوست و آیا سخنش را فراموش كرده‏اید كه فرمود: تو نسبت‏به من مانند هارون نسبت‏به موسى هستى. حضرت فاطمه زهرا(س) عمر خویش را در راه اثبات ولایت امیرمؤمنان به انصار و مهاجرین صرف نمود و سرانجام نیز در همین راه به شهادت رسید و سیده شهیدان ولایت نام گرفت.

[ملکوت]

2. ام‏ سلمه

حضور زنان پیامبر، از جمله ام‏سلمه (9)در مراسم غدیر، در كتب مختلف مورد تاكید قرار گرفته است. (10)صاحب روضة‏الصفا مى‏گوید: «چون حضرت رسول خدا(ص) در غدیر خم حدیث «من كنت مولاه فعلى مولاه‏» در شان امیرمؤمنان فرمود پس از منبر فرود آمد و در خیمه خاص خود نشست و فرمود كه امیرمؤمنان در خیمه دیگر بنشیند بعد از آن طبقات خلائق را فرمود تا به خیمه على(رض) رفتند و زبان به تهنیت على(ع) گشادند. چون مردم از این امر فارغ شدند امهات مؤمنین به فرموده آن حضرت نزد على رفتند و او را تهنیت دادند». (11)



ام‏سلمه یكى از دو زن پیامبر(ص) است كه حدیث غدیر را روایت كرده است. او ماجراى غدیر را چنین باز مى‏گوید:اخذ رسول الله(ص) بید على بغدیر خم فرفعها حتى راینا بیاض ابطیه فقال «من كنت مولاه فعلى مولاه‏» ثم قال «ایها الناس انى مخلف فیكم الثقلین كتاب الله و عترتى و لن یفترقا حتى یردا على الحوض‏». (12)


در غدیر خم رسول خدا(ص) دست على(ع) را بالا برد، تا آنجا كه سفیدى زیر بغلش را دیدیم، آنگاه فرمود: هر كه من مولاى او هستم پس على مولاى اوست.بعد فرمود: اى مردم، من دو چیز گرانبها در میان شما بر جاى مى‏گذارم كتاب خدا و عترتم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا وقتى در حوض به من برگردند.ام‏سلمه از معدود كسانى است كه بعد از وفات نبى اكرم(ص) در خط ولایت امیرمؤمنان باقى ماند. او به فرزنش چنین وصیت كرد. «یا بنى الزمه فلا و الله ما رایت‏بعد نبیك صلى الله علیه و آله اماما غیره‏»; پسركم، همراهش [على] باش. به خدا قسم، بعد از پیامبرت امامى غیر او ندیدم. (13)ام‏سلمه روایات دیگرى نیز، در باره امیرمؤمنان، از پیامبر اكرم(ص) نقل كرده است. (14)

[ملکوت]

3. اسماء بنت عمیس


او به دلیل تقرب به اهل بیت روایات فراوانى نقل كرده است; تنها حدود شصت روایت از پیامبر اكرم(ص) دارد كه بسیارى از آنها در منزلت امیرمؤمنان است. (15)اسماء از سابقین در اسلام است و از جمله افرادى است كه قبل از آنكه مردم در خانه ارقم ایمان بیاورند به همراه همسرش جعفر به خدمت پیامبر آمد و اسلام اختیار نمود و به همراه جعفر به حبشه مهاجرت كرد.

بعد از شهادت جعفر طیار به عقد ابوبكر در آمد و از وى صاحب (محمد) شد در آن زمان كه همسر خلیفه دوم بود توطئه قتل وصى پیامبر(ص) را با هوشیارى و ایثار تمام خنثى نمود. وى همواره از محبان و ملازمان فاطمه زهرا(س) بود او بعد از شهادت حضرت فاطمه(س) از جمله زنان على(ع) شد. فرزندش محمد را چنان تربیت كرد كه از مریدان و مخلصان امیرمؤمنان شد. زمانى كه در حجة‏الوداع شركت جست همسر ابوبكر بود. و محمد بن‏ابى‏بكر نیز در مسیر حجة‏الوداع متولد شد. ابن‏عقده در كتاب ولایت‏حدیث غدیر را از او روایت كرده است. (16)اسماء همچنین از راویان حدیث ردالشمس (17)به شمار مى‏رود.

[ملکوت]

4. ام‏ هانى بنت ابى‏طالب (سلام ‏الله علیهما)
او فاخته نام دارد (18)و خواهر امیرمؤمنان(ع) است. ام‏هانى از راویان(19)و اصحاب (20)پیامبر اكرم بود پیامبر ضمن حدیثى او را «یكى از بهترین مردم‏» خواند. (21)این بانوى گرانقدر احادیثى چون ثقلین(22)و غدیر را از پیامبر اكرم(ص) روایت كرده است. او در باره واقعه غدیر مى‏گوید:

رسول خدا(ص) از حج‏ بازگشت، تا در غدیر خم فرود آمد، سپس برخاست و در گرماى سوزان چنین گفت: [اى مردم هر كه من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست. خدایا، هر كه او را دوست دارد، دوست‏بدار و هر كه با او دشمنى كند، دشمن بدار; هر كه او را زبون سازد، زبون گردان و هر كه او را یارى كند، یارى كن]. (23)

[ملکوت]

5. عایشه دختر ابى‏بكر

او در شمار زنان پیامبر اكرم(24)و حاضران در حجة‏الوداع جاى داشت. در كتب مختلف اهل سنت روایت غدیر از وى نقل شده است. ابن‏عقده در «حدیث ولایت‏» روایت او را نیز ذكر مى‏كند. (25)بررسى موضع گیریهاى وى و تطبیق آن با عملكرد ام‏سلمه همسر دیگر پیامبر گرامى كه در تاریخ از خود بر جاى نهاده و تحقیق در انگیزه‏ها، تعیین جهت‏گیریها و موقعیت‏هاى آن دو مى‏تواند براى بانوانى كه امروز در مقابل امواج سهمگین و بنیانكن سیاست‏بازى تبلیغات رنگارنگ و هدفدار و شعارهاى برخاسته از مطامع نفسانى و دنیوى دنیاداران قرار دارند نمونه‏هایى تجربه شده و تاریخى و الگویى عملى و آكنده از راهكارهاى مذهبى و سیاسى باشد.

[ملکوت]

6. فاطمه دختر حمزة بن‏ عبدالمطلب

او از صحابه مشهور پیامبر(ص) است و ابن‏عقده و منصور رازى حدیث غدیر را از وى نقل كرده‏اند. (26


7. همسر زید بن‏ ارقم
از جمله كسانى كه حدیث غدیر را روایت كرده‏اند زید بن‏ارقم و نیز همسر وى مى‏باشد علامه طباطبایى ضمن نام بردن از گروه كثیرى كه روایت (من كنت مولاه فعلى مولاه) را نقل كرده‏اند به ایشان نیز اشاره مى‏كند. (27)

ب. روایات زنان تابعى و ...در میان روایات غدیر روایتى با ده سند به چشم مى‏خورد كه همه راویانش زن هستند. نام این بانوان چنین است:
1. الشیخة ام محمد زینب ابنة احمد بن‏ عبدالرحیم المقدسیه.2
. فاطمه دختر امام موسى بن‏ جعفر(ع)
3. زینب دختر امام موسى بن‏ جعفر(ع)4
. ام‏كلثوم دختر امام موسى بن‏ جعفر(ع)
5. فاطمه دختر جعفر بن‏ محمد الصادق(ع)
6. فاطمه دختر محمد بن‏ على(ع)7
. فاطمه دختر على بن‏ الحسین(ع)
8. فاطمه دختر حسین بن‏ على(ع)9
. سكینه دختر حسین بن‏ على(ع)
10. ام‏كلثوم دختر فاطمه زهرا(س)
این گروه از فاطمه ‏زهرا(سلام‏ الله ‏علیها) نقل كرده ‏اند كه حضرت فرمود:

«انسیتم قول رسول الله(ص) یوم غدیر خم، من كنت مولاه فعلى مولاه و قوله انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهما السلام.» (28)آیا سخن رسول خدا(ص) در روز غدیر را فراموش كردید، كه فرمود: هر كه من مولاى او هستم على مولاى اوست. و [آیا] گفتارش را [فراموش كردید كه فرمود]: [اى على،] جایگاه تو در برابر من مانند جایگاه هارون در برابر موسى است.

[ملکوت]

11. عایشه بنت‏ سعد

عایشه بیشتر روایتهایش را از پدرش سعد (29)بن‏ابى وقاص نقل مى‏كند و نزد ابن‏حجر از راویان موثق به شمار مى‏رود. (30)او روایت غدیر را، از زبان پدرش چنین بازگو مى‏كند:
«كنا مع رسول الله(ص) بطریق مكة و هو متوجه الیها (كذا فى النسخ و الصحیح و هو: متوجه الى المدینه) فلما بلغ غدیر خم وقف للناس ثم رد من تبعه و لحقه من تخلف فلما اجتمع الناس الیه قال: ایها الناس من ولیكم؟ قالوا: الله و رسوله. ثلاثا ثم اخذ بید على فاقامه ثم قال «من كان الله و رسوله ولیه فهذا ولیه اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه‏». (31)



با رسول خدا در راه مكه بودیم و او به سوى مكه توجه داشت. (در نسخه‏هاى صحیح مى‏خوانیم كه به مدینه توجه داشت.) وقتى به غدیر خم رسید، ایستاد; آنان كه جلو بودند بازگشتند و آنان كه عقب مانده بودند، رسیدند. مردم پیرامونش گردآمدند و حضرت فرمود:
اى مردم، سرپرست‏شما كیست؟ حاضران سه بار گفتند: خدا و پیامبرش. آنگاه دست على را بلند كرد و فرمود: هر كه خدا و رسول او سرپرستش هستند، این سرپرست اوست. خدایا، هر كه او را دوست دارد، دوست‏بدار و آن كه با او دشمنى مى‏ورزد، دشمن بدار.



عایشه بنت‏سعد حدیث دیگرى نیز از پدرش روایت كرده، كه ولایت على(ع) را آشكار مى‏سازد:
«سمعت ابى یقول: سمعت رسول الله(ص) یوم الجحفه فاخذ بید على فخطب فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: ایها الناس انى ولیكم قالوا صدقت‏یا رسول الله ثم اخذ بید على فرفعها فقال: هذا ولیى و یؤدى عنى دینى و انا موالى من والاه و معادى من عاداه.» (32)



شنیدم پدرم گفت كه، رسول خدا(ص) در روز جحفه دست على(ع) را گرفت، سپس خطبه خواند، خداى را سپاس گفت، ستایش كرد و فرمود: اى مردم، من ولى شما هستم. گفتند: راست گفتى، اى رسول خدا(ص). سپس دست على را گرفت و بالا برد و فرمود: این جانشین من است و دین مرا ادا مى‏كند. من دوست‏دار كسى هستم كه او را دوست‏بدارد و دشمن كسى هستم كه با او دشمنى ورزد.

[ملکوت]

12. دارمیه حجونیه كنانیه
او از شیعیان معروف و بسیار مشهور حضرت امیرمؤمنان بوده به نحوى كه آوازه‏اش تا بدان حد پیچیده بود كه معاویه موقع ورود به مكه از وى سراغ گرفت این موضوع خود به خوبى مى‏تواند نمایانگر فعالیتهاى مؤثر و ارزنده این بانوى شیعه و محب اهل بیت‏باشد (ما تنها به آن بخش از سخنان وى كه مربوط به غدیر مى‏شود مى‏پردازیم) (33)آنچه از گفتگوى او و معاویه بر جاى مانده است را زمخشرى در كتاب «ربیع الابرار» چنین باز مى‏گوید:سالى معاویه به حج رفت و از زنى كه به نام دارمیه حجونیه، كه سیاه چهره و تنومند بود، سراغ گرفت وقتى او را نزد معاویه آوردند، پرسید: اى دختر حام، چگونه‏اى؟گفت: خوبم، حام نیستم، از قبیله بنى‏كنانم.گفت: راست گفتى، آیا مى‏دانى چرا تو را فرا خواندم؟- سبحان الله! من غیب نمى‏دانم.- خواستم بپرسم چرا على را دوست دارى و با من دشمنى مى‏ورزى؟- آیا از پاسخ معافم مى‏دارى؟-

نه.- حال كه نمى‏پذیرى مى‏گویم; من على را به خاطر عدالتش و تقسیم یكسانش دوست داشتم و با تو دشمنى مى‏ورزم چون با آن كه براى حكومت از تو سزاوارتر بود، جنگیدى و در پى چیزى برآمدى كه براى تو نیست. با على دوستى ورزیدم به خاطر ولایتى كه رسول خدا(ص)، در روز غدیر خم در مقابل چشم تو، براى او اقرار گرفت، به خاطر آنكه به بیچارگان محبت مى‏ورزید و دینداران را بزرگ مى‏داشت و .... (34)

[ملکوت]

13. حسنیه
او در خانه امام صادق(ع) پرورش یافته بود و از شاگردان مكتب وى شمرده مى‏شد. (35) حسنیه، با استعداد سرشارش، در مناظرات مختلف، كه توسط هارون‏الرشید ترتیب داده مى‏شد، شركت جسته و از مقام ولایت دفاع مى‏كرد. در یكى از این مناظره‏ها از فردى، كه ابراهیم خوانده مى‏شد، پرسید: آیا در هیچ جاى تفاسیر شما آمده است كه در حجة‏الوداع رسول خدا(ص) به امر پروردگار، در غدیر خم، فرود آمده، این آیه را: (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالتك).

با بیمناكى براى مردم تلاوت كرد و سپس آیه والله یعصمك من الناس نازل شد و [آیا در تفاسیر شما آمده است كه پس از نزول «والله یعصمك من الناس‏» پیامبر خدا دست على بن‏ابى‏طالب را گرفت; بر منبرى، كه از جهاز شتر ساخته بودند، برآمد و گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و العن من ظلمه. آنگاه، این آیه نازل شد: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى و رضیت لكم الاسلام دینا. »


ابراهیم سر به زیر افكند، حسنیه علماء را مخاطب ساخت و آنان را به جان هارون سوگند داد. حاضران، كه خود را در مقابل هارون‏الرشید مى‏دیدند، لب به تایید گشودند. ابو یوسف گفت: بیشتر صحابه و مفسران تصریح كرده‏اند كه این آیه در باره على بن‏ابى‏طالب نازل شده است و حدیث من كنت مولاه فعلى مولاه نیز مشهود است

.حسنیه پرسید در باره «انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یوتون الزكوة و هم راكعون‏» چه مى‏گویید؟ ابو یوسف گفت: به اجماع امت در باره على بن‏ابى‏طالب است.آنگاه حسنیه با شگفتى پرسید: ... احكام و نصوص الهى را وا مى‏نهید و بیعت روز غدیر را نادیده مى‏گیرید؟! (36)

14. عمیرة بنت‏ سعد بن‏ مالك

او نیز از تابعین شمرده مى‏شود. عمیره، اهل مدینه و خواهر سهل ام‏رفاعه ابن‏مبشر بود. او از راویان حدیث غدیر است و در سلسله سند حدیث «مناشده‏» امیرمؤمنان(ع) قرار دارد.