جايگاه اخلاق در سخن رئیس مکتب شیعه

[مهدی]

حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در سال 114 هجرى به امامت رسيد و دوران امامت آن حضرت با حكومت چند تن از خلفاى اموى و عباسى هم زمان شد كه عبارت‏ اند از:

1. هشام بن عبد الملک (105 ـ 125 ق)؛ 2. وليد بن يزيد بن عبدالملک (125 ـ 126 ق)؛ 3. يزيد بن وليد بن عبدالملک (126 ق)؛ 4. ابراهيم بن وليد بن عبدالملک (70 روز از سال 126 ق)؛ 5. مروان بن محمد مشهور به مروان حمار (126 ـ 132 ق)؛ 6 ـ عبد اللّه‏ سفاح (132 ـ 137 ق)؛ 7. ابوجعفر منصور دوانيقى (137 ـ 158 ق).

آن حضرت در بيست و پنجم شوال 148 در سن 65 سالگى توسط منصور دوانيقى مسموم و در مدينه به شهادت رسيد و در قبرستان بقيع به خاک سپرده شد.

آنچه در پيش رو داريد، نگاهى است به اهمّيت و جايگاه اخلاق از ديدگاه رئيس مكتب جعفرى، حضرت صادق عليه‏السلام. اميد است ره توشه‏اى باشد براى همه كسانى كه دوست دارند بر اساس اخلاق اسلامى رفتار كنند و زينت اهل بيت عليهم‏السلام باشند.

[مهدی]

ضرورت طرح بحثهاى اخلاقى

اخلاق كه از ريشه «خُلق» گرفته شده، تعريفهاى مختلفى براى آن شده است؛ مرحوم نراقى رحمه‏الله مى‏فرمايد: «اَلْخُلْقُ مَلَكَةٌ للِنَّفْسِ مُقْتَضِيةٌ لِصُدُورِ الاَْفْعالِ بِسُهُولَةٍ مِنْ دُونِ اِحْتياجٍ اِلى فِكْرٍ وَروِيةٍ؛ خُلق، يک حالت نفسانى است كه موجب مى‏شود كارها به آسانى و بدون نياز به فكر و دقّت از انسان سربزند.»

مرحوم علاّمه طباطبائى در تعريف علم اخلاق مى‏گويد: «علم اخلاق، فنّى است كه از ملكات انسانى مربوط به نيروهاى نباتى و حيوانى و انسانى بحث مى‏كند و فضايل ملكات را از رذايل آنها جدا و ممتاز مى‏سازد تا انسان بتواند به واسطه تجلى و اتصاف به فضايل اخلاقى، سعادت علمى خود را تكميل نمايد و در نتيجه، افعال و رفتارى داشته باشد كه موجب ستايش عموم و مدح جامعه انسانى گردد. البته آنچه به عنوان هدف علم اخلاق ذكر شد، به عقيده علماى اخلاق يونان بوده است؛ ولى از نظر ما هدف اخلاق اسلامى «اِبْتغاءِ وجه اللّه‏» [و رسيدن به رضايت خداوندى] است نه رسيدن به مدح و ثناى اجتماعى و نه [حتّى صرف رسيدن [به فضيلت و كمال انسانى.»

[مهدی]

تعريف اخلاق هرچه باشد، ضرورت طرح آن در جامعه به صورت مستمر و دائمى بر هيچ كس پوشيده نيست. در لزوم طرح آن همين بس كه امام على عليه ‏السلام فرموده: «لَوْ كُنّا لا نَرْجُو جَنَّةً وَلا نَخْشى نارا وَلا ثَوابا وَلا عِقابا لَكانَ ينْبَغى لَنا اَنْ نُطالِبَ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَاِنَّها مِمّا تَدُلُّ عَلَى سَبيلِ النَّجاحِ؛ اگر ما اميدى به بهشت و ترسى از دوزخ و انتظار ثواب و عقاب نمى‏داشتيم، شايسته بود به سراغ فضايل اخلاقى برويم؛ چرا كه آنها راهنماى رستگارى هستند.»

از حديث فوق به خوبى استفاده مى‏شود كه نياز به اخلاق يک نياز بشرى و انسانى است و به فرد و يا جامعه دينى اختصاص ندارد. به همين جهت پيامبر اكرم صلى ‏الله عليه‏ و‏آله فرمود: ««لَوْ عَلِمَ الرَّجُلُ مالَهُ فِى حُسْنِ الْخُلْقِ لَعَلِمَ اَنَّه يحْتاجُ اَنْ يكُونَ لَهُ خُلْقٌ حَسَنٌ؛ اگر انسان بداند چه چيزى براى او در اخلاق نيک وجود دارد، حتما متوجه مى‏شود كه او نياز به داشتن اخلاق نيكو دارد.»

همچنين آنحضرت صلى‏ الله‏ عليه ‏و‏آله در جاى ديگر فرمود: «جَعَلَ اللّه‏ُ سُبْحانَهُ مَكارِمَ الاخْلاقِ صِلَةً بَينَهُ وَبَينَ عِبادِهِ فَحَسْبُ اَحَدِكُمْ اَنْ يتَمَسَّكَ بِخُلْقٍ مُتَّصِلٍ باللّه‏ِ؛ خداوند سبحان فضايل اخلاقى را وسيله ارتباط ميان خود و بندگانش قرار داد. پس براى شما كافى است كه هر يک از شما دست به اخلاقى بزند كه او را به خدا پيوند دهد.»

[مهدی]

مولا محمد صالح مازندرانى، از علماى بزرگ، درباره ضرورت توجه به اخلاق و مباحث اخلاقى در جامعه مى‏گويد: «تعجب است كه مردم علم اخلاق و عمل به آن را ترک نموده‏اند و گمان مى‏كنند سعادت اخروى در اعمال ظاهرى است و يک دهم آنچه را كه به پاكى از نجاسات همّت مى ‏گمارند، به تزكيه نفوس توجه ندارند. و اين بلاى گمراه كننده است.»

اينجاست كه مسئوليت عالمان سنگين‏تر مى‏شود كه بايد هميشه و به صورت مستمر هم خود از مسائل اخلاقى بهره ببرند و هم به عموم جامعه بحثهاى اخلاقى را پيوسته گوشزد كنند. پيامبر اكرم صلى ‏الله ‏عليه ‏و‏آله فرمود: «اَلاْءسْلامُ حُسْنُ الخُلْقِ؛ اسلام، اخلاق نيكو است.»

حضرت على عليه ‏السلام نيز در اين باره فرمود: ««حُسْنُ الْخُلْقِ رَأْسُ كُلِّ بِرٍّ؛ خوش اخلاقى، اساس تمام خوبيها است.»

[مهدی]

و در روايت ديگر مى‏خوانيم: «جاءَ رَجُلٌ اِلى رَسُولِ اللّه‏ِ مِنْ بَينِ يدَيهِ فَقالَ: يا رَسُولَ اللّه‏ِ ما الدّينُ؟ فَقالَ حُسْنُ الْخُلْقِ، ثُمَّ اَتاهُ عَنْ يمينِهِ فَقالَ مَا الدّينُ فَقالَ حُسْنُ الُخُلْقِ ثُمَّ اَتاهُ مِنْ قِبَلِ شِمالِهِ فَقالَ: مَا الدّينُ فَالْتَفَتَ اِلَيهِ وَقالَ: اَما تَفْقَهُ؟ الدّينُ هُوَ اَنْ لا تَغْضَبَ؛ مردى از جلوى روى رسول خدا نزد آن حضرت آمد و عرض كرد: اى رسول خدا! دين چيست؟ پس حضرت فرمود: اخلاق نيك، آنگاه از سمت راست حضرت آمد و پرسيد: دين چيست؟ پس حضرت فرمود: خوش خلقى. آنگاه از سمت چپ آن حضرت آمد و دوباره سؤال كرد: دين چيست؟ اين بار حضرت فرمود: نفهميدى؟ دين، آن است كه خشمناک نشوى.»

[مهدی]

اهميت اخلاق در كلام امام صادق عليه ‏السلام

1. زندگى با اخلاق گوارا مى‏شود.

آن حضرت فرمود: «لا عَيشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ؛ هيچ زندگى‏اى گواراتر از نيک خوئى نيست.»

اين حديث به خوبى مى‏رساند كه اگر زندگى اجتماعى، خانوادگى و حتى انفرادى توأم با اخلاق باشد، برخوردار از شادى و نشاط و شادابى خواهد بود. جامعه و خانواده‏اى كه اخلاق را مراعات نكنند، نشاط و شادابى از آن رخت خواهد بست.

2. عمر را صرف ادب و اخلاق كن.

حضرت صادق عليه‏السلام فرمود: «اِنْ اُجِّلْتَ فى عُمْرِكَ يوْمَينِ فَاجْعَلْ اَحَدها لاَِدَبِكَ تَسْتَعينَ بِهِ عَلَى يوْمِ مَوْتِكَ؛ اگر از عمرت تنها به ميزان دو روز مهلت داده شدى، يک روزش را براى ادب خود اختصاص بده تا براى روز مرگ از آن كمک بگيرى.»

3. اخلاق نيک نشانه بزرگوارى است.

آن حضرت فرمود: ««ثَلاثَةٌ تَدُلُّ عَلى كَرَمِ الْمَرءِ: حُسْنُ الْخُلْقِ وَكَظْمُ الْغَيظِ وَغَضُّ الطَّرَفِ؛ سه چيز نشانه بزرگوارى انسان است: خوش اخلاقى، فرو بردن خشم و فرو پوشيدن چشم.»

[مهدی]

4. اخلاق نيک نشانه درست انديشى است.

حضرت صادق عليه ‏السلام مى‏فرمايد: «ثَلاثَةٌ يسْتَدلُّ بِها عَلى اِصابَةِ الرّأىِ: حُسْنُ اللِّقاءِ وَحُسْنُ الاِسْتِماعِ وَحُسْنُ الْجَوابِ؛ سه چيز نشانه درست انديشى است: خوش برخوردى، خوب گوش دادن و نيكو پاسخ دادن.»

اين حديث بيش از هر كس، واعظان و عالمان جامعه را هدف قرار داده است؛ زيرا براى هدايت مردم هم خوش برخوردى لازم است و هم توجّه به سخنان و درد دلهاى مردم و هم نيكو جواب دادن به سؤال ديگران.

5. در يک كلام حُسن خلق آنقدر عظمت و ارزش دارد كه هر كس به عمق و ژرفاى آن نمى‏رسد، و به هر كس عنايت نمى‏شود؛ چنان كه امام صادق عليه‏السلام فرمود: «وَلا يكُونُ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىٍّ وَصَفىٍّ... وَلا يعْلَمُ ما فِى حَقيقَةِ حُسْنِ الْخُلْقِ اِلاَّ اللّه‏ تعالى؛ و حسن خلق يافت نمى‏شود مگر در وجود دوستان و برگزيدگان [خداوند]... و آنچه در حقيقت خلق نيكو است جز خداوند متعال كسى نمى‏داند.»

6. خوى نيک از اوصاف انبياء است. حضرت صادق عليه ‏السلام فرمود: «اِنَّ الصَّبْرَ وَالبِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبياءِ؛ به راستى صبر و نيكوكارى، و خوش خوئى از اخلاق انبيا است.»

[مهدی]

نمونه ‏هاى عينى از مكارم اخلاق

حضرت صادق عليه ‏السلام تنها به بيان اهمّيت و ارزش اخلاق بسنده نكرده؛ بلكه براى ثمر بخش بودن آن در جامعه، به بيان موارد و مصداقهاى عينى آن نيز پرداخته است تا اينكه مسئله مذكور ملموس‏تر و محسوس‏تر شود. حال به ارائه چند روايت دراين زمينه مى‏پردازيم:

1. امام صادق عليه ‏السلام فرمود: «اِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ خَصَّ رَسُولَ اللّه‏ِ صلى‏ الله ‏عليه ‏و‏آله بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَامْتَحِنُوا اَنْفُسَكُمْ فَاِنْ كانَتْ فيكُمْ فَاحْمَدُوا اللّه‏َ، وَارْغَبُوا اِلَيهِ فى الزّيادَةِ مِنْها؛ براستى خداوند تبارک و تعالى، پيغمبرش را به فضايل اخلاقى مخصوص كرد. پس خود را آزمايش كنيد؛ اگر [مكارم اخلاق] در شما يافت شد، پس ستايش الهى را به جا آوريد، و از او بخواهيد كه بيشتر به شما عنايت فرمايد.» راوى گويد: حضرت آن‏گاه شروع كرد به بيان مصداقهايى از مكارم اخلاق و آن را در ده مورد تبيين نمود كه: «اَلْيقينُ وَالْقَناعَةُ وَالصّبْرُ وَالشُّكْرُ وَالْحِلْمُ وَحُسْنُ الْخُلْقِ والسَّخاءُ وَالْغَيرَةُ والشُّجاعَةُ وَالْمُرُوءَةُ؛ يقين، قناعت، بردبارى، سپاس گذارى، خويشتن دارى، خوش برخوردى، سخاوتمندى، غيرت، شجاعت و جوانمردى.»

[مهدی]

موارد فوق از مهم‏ترين فضايل اخلاقى است كه مى‏تواند خانواده، جامعه و حتى تمام جهانيان را به سعادت و خوشبختى برساند.

2. آن حضرت در مورد علائم اهل بهشت فرمود: «اِنَّ لاَِهْلِ الْجَنَّةِ اَرْبَعُ عَلاماتٍ، وَجْهٌ مُنْبَسِطٌ، وَ لِسانٌ لَطيفٌ وَ قَلْبٌ رَحيمٌ وَ يدٌ مُعْطِيةٌ؛ اهل بهشت چهار نشانه دارند: سيماى گشاده، زبان نرم و مهربان، قلب مهربان و دست بخشنده.»

3. از حضرت صادق عليه ‏السلام سؤال شد كه مكارم اخلاق چيست؟ حضرت در جواب فرمود: «اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ، وَصِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ، وَاِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَقَوْلُ الحَقِّ وَلَوْ عَلى نَفْسِكَ؛ گذشت از كسى كه به تو ستم روا داشته است، و ارتباط داشتن با كسى كه با تو قطع رابطه كرده است، و عطا نمودن به كسى كه تو را محروم ساخته، و سخن حق گفتن هرچند بر ضررت باشد.»

4. شخصى از حضرت عليه ‏السلام درباره حدّ و اندازه خوشخويى و خوش برخوردى پرسش نمود و حضرت در پاسخ فرمود: «تَلْينُ جانِبَكَ وَتُطَيبُ كَلامَكَ وَتَلْقا أَخاكَ بِبِشْرٍ حَسَن؛ به نرمى [و مهربانى] برخوردنمايى، پاكيزه سخن بگويى و باچهره نيكو برادرت را ملاقات كنى.»

در حديث ديگر از آن امام همام عليه ‏السلام مى‏خوانيم كه از حضرت پرسيدند: «اَىُّ الْخِصالِ بالْمَرْءِ اَجْمَلُ فَقالَ وِقارٌ بِلا مَهابَةٍ وَسَماحٌ بِلا طَلَبِ مُكافاةٍ، وَتَشاغُلٌ بِغَيرِ مَتاعِ الدُّنْيا؛ كداميک از صفات براى مرد زيباتر است؟ فرمود: وقارى كه همراه با ترس نباشد، و بخششى كه انتظار مقابله به مثل در آن نباشد، و مشغول شدن به غير متاع دنيا.»

[مهدی]

ثمرات خوش خلقى

در قرآن كريم گاه به فوائد دنيوى اخلاق مانند: گشايش در رزق، توانايى بازشناسى حق از باطل، افزايش بركات آسمانى و زمينى، آرامش روحى و روانى، اشاره شده است وگاهى نيز ثمرات و پيامدهاى اخروى اخلاق نيک بيان گرديده است؛ چنان كه مى‏فرمايد: «يوْمَ لا ينْفَعُ مالٌ وَلا بَنُونَ اِلاّ مَنْ اَتَى اللّه‏َ بِقَلْبٍ سَليمٍ»؛ «در آن روز كه مال و فرزند سودى نمى‏بخشد، مگر كسى كه با قلب سليم به پيشگاه خدا آيد.» امام صادق عليه ‏السلام در تفسير قلب سليم فرمود: قلبى است كه پروردگارش را ديدار كند در حالى كه جز خدا در آن نباشد.» سپس افزودند: «هر قلبى كه در آن شرک يا شبهه باشد، از منزلت و ارزش ساقط است. همانا صاحبان قلب سليم، وارستگى در اين جهان را برگزيدند تا در آن جهان آسوده خاطر باشند.»

و در آيه ديگر مى‏خوانيم: «وَاَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَاِنَّ الْجَنَّةَ هِىَ الْمَأْى»؛ «و آن كس كه از مقام پروردگارش ترسان باشد و نفس را از هوى باز دارد، قطعا بهشت جايگاه اوست.»

در روايات نيز به ثمرات و فوائد دنيوى و اخروى اخلاق برمى‏خوريم، پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله فرمود: «تَخَلَّقُوا بِاَخْلاقِ اللّه‏ِ اِنَّ اَكْثَرَ النّاسِ يدْخُلُونَ الجَنَّةَ بِتَقْوَى اللّه‏ِ وَحُسْنِ الْخُلْقِ؛ اخلاق خدايى پيدا كنيد، به راستى بيشتر مردم به خاطر تقوا و خوش اخلاقى وارد بهشت مى‏شوند.»