نزول قرآن

[فاطمه]

قرآن مجموعه آيات و سوره‏ هاى نازل شده بر پيامبر اسلام است كه پيش ازهجرت و پس از آن در مناسبت‏هاى مختلف و پيش آمدهاى گوناگون به طور پراكنده ‏نازل شده است.سپس گرد آورى شده و به صورت مجموعه كتاب در آمده است.


نزول قرآن تدريجى،آيه آيه و سوره سوره،بوده و تا آخرين سال حيات پيامبر صلى الله عليه و آله ‏ادامه داشته است.
در دوران حيات پيامبر صلى الله عليه و آله هرگاه پيش آمدى رخ می‏داد يامسلمانان با مشكلى روبرو می‏شدند،در ارتباط با آن پيش آمد يا براى رفع آن مشكل ‏يا احيانا پاسخ به سؤال‏هاى مطرح شده، مجموعه‏ اى از آيات يا سوره ‏اى نازل‏می‏شد.
اين مناسبت‏ها و پيش آمدها را اصطلاحا اسباب نزول يا شان نزول‏م ی‏نامند،كه دانستن آن‏ها براى فهم دقيق بسيارى از آيات ضرورى است.اين نزول ‏پراكنده،قرآن را از ديگر كتب آسمانى جدا می‏سازد. زيرا صحف ابراهيم و الواح ‏موسى يك جا نازل شد و همين امر موجب عيب جويى مشركان گرديد:
و قال الذين‏ كفروا لو لا نزل عليه القرآن جملة واحدة... ،كسانى كه كفر ورزيده‏ اند گفتند:چرا قرآن‏ يك جا بر او نازل نگرديده؟...».در جواب آنان آمده: كذلك لنثبت‏ به فؤادك و رتلناه ‏ترتيلا (1) ،اين به خاطر آن است كه قلب تو را به وسيله آن استوار گردانيم و[از اين رو]آن را به تدريج ‏بر تو خوانديم‏».در جاى ديگر می‏گويد: و قرآنا فرقناه لتقراه على الناس على مكث و نزلناه تنزيلا (2) ،قرآنى كه با آياتش را از هم جدا كرديم تا آن را با درنگ برمردم بخوانى و آن را به تدريج نازل كرديم‏».


به طورى كه از قرآن استنباط می‏شود،حكمت تدريجى بودن نزول قرآن آن است‏ كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و مسلمانان احساس كنند هم واره مورد عنايت‏ خاص پروردگارقرار دارند و پيوسته رابطه آنان با حق تعالى استوار است و اين تداوم نزول باعث ‏دل گرمى و تثبيت آنان را فراهم سازد. و اصبر لحكم ربك فانك باعيننا... (3) ،و در برابردستور پروردگارت شكيبا باش چرا كه مورد عنايت كامل ما قرار دارى...»اين قبيل ‏دل گرمی‏هاى مداوم براى پيامبر اسلام فراوان بوده است و در قرآن در موارد بسيارى ‏بدان اشاره شده است.

[فاطمه]

آغاز نزول

آغاز نزول قرآن در ماه مبارك رمضان و در شب قدر صورت گرفت:


شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدى للناس و بينات من الهدى و الفرقان... (4) ، انا انزلناه في ليلة مباركة انا كنا منذرين،فيها يفرق كل امر حكيم (5) ، انا انزلناه في ليلة القدر... (6) .


شب قدر-نزد اماميه-ميان دو شب مردد است:شب 21 و 23 ماه مبارك ‏رمضان.شيخ كلينى از حسان بن مهران روايت كرده است گويد:از امام صادق عليه السلام ‏پرسيدم:شب قدر كدام است؟فرمود:«آن را در يكى از دو شب 21 و 23 جستجوكن‏».
زراره از امام صادق عليه السلام روايت كرده فرمود:«شب 19 شب تقدير است،شب‏21 شب تعيين و شب 23 شب ختم و امضاى امر است‏» (7) .شيخ صدوق می‏گويد :


«مشايخ ما اتفاق نظر دارند كه ليلة القدر،شب 23 ماه رمضان است‏» (8) .اين شب را«ليلة الجهنى‏»نيز گويند به شرحى كه در حديث ابو حمزه ثمالى آمده است (9) .

[فاطمه]

سه سال تاخير نزول

آغاز وحى رسالى(بعثت)در 27 ماه رجب،13 سال پيش از هجرت(609ميلادى)بود (10) ،ولى نزول قرآن به عنوان كتاب آسمانى،سه سال تاخير داشت.
اين ‏سه سال را به نام‏«فترت‏» (11) می‏خوانند.
پيامبر صلى الله عليه و آله در اين مدت دعوت خود را سرى‏انجام می‏داد تا آيه فاصدع بما تؤمر (12) نازل شد و دستور اعلان دعوت را دريافت ‏كرد (13) .
ابو عبد الله زنجانى گويد: «پس از نزول آيه اقرا باسم ربك الذي خلق...» (14) تا مدت‏ سه سال قرآن نازل نشد و اين مدت را فترت وحى می‏نامند،
سپس قرآن به صورت‏ت دريجى نازل گرديد كه مورد اعتراض مشركين قرار گرفت‏» (15) .چنان كه در آيه لو لانزل عليه القرآن جملة واحدة (16) به آن اشارت رفت.

[فاطمه]

مدت نزول

مدت نزول تدريجى قرآن بيست‏ سال است.نزول قرآن سه سال بعد از بعثت ‏آغاز و تا آخرين سال حيات پيامبر صلى الله عليه و آله ادامه داشت.ابو جعفر محمد بن يعقوب‏ كلينى رازى(متوفاى 328)حديثى آورده است كه حفص بن غياث ازامام جعفر صادق عليه السلام می‏پرسد:با آن كه نزول قرآن در مدت 20 سال بوده،چراخداوند فرموده است: شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن (17) محمد بن مسعود عياشی ‏سمرقندى(متوفاى 320)از ابراهيم بن عمر صنعانى نقل می‏كند كه به حضرت ‏امام صادق عليه السلام عرض كرد:چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گرديده با آن كه در مدت ‏بيست ‏سال نازل شده است؟ (18) على بن ابراهيم قمى میگويد:از امام صادق عليه السلام سؤال‏ شد:چگونه قرآن در ماه رمضان نازل گرديد،با آن كه در طول بيست‏ سال نازل‏ شده است؟ (19) امام صادق عليه السلام در روايات مذكور تصريح فرمودند:«...ثم نزل في طول عشرين عاما...»كه ابن بابويه صدوق (20) و علامه مجلسى (21) و سيد عبد الله شبر (22) وديگران اين نظر را برگزيده ‏اند (23) .


سعيد بن مسيب،(متوفاى 95)،از بزرگان تابعين و از فقهاى سبعه مدينه،می‏گويد:قرآن بر پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله در سن 43 سالگى نازل شد (24) و اين غير از بعثت‏ است كه به اتفاق امت در سن 40 سالگى بوده است.واحدى نيشابورى از عامر بن ‏شراحيل شعبى،از فقها و ادباى تابعين(20-109)،نقل می‏كند كه گفته است:


«مدت نزول قرآن حدودا بيست‏ سال بوده است‏» (25) ،و نيز امام احمد بن حنبل از وى ‏نقل می‏كند كه گفته است:«نبوت پيامبر صلى الله عليه و آله در سن چهل سالگى بوده است و پس ازسه سال،قرآن در مدت بيست‏ سال نازل شده‏»و ابو الفداء،معروف به ابن كثير می‏گويد:«سند اين نقل كاملا صحيح است‏» (26) .ابو جعفر طبرى از عكرمه روايت كرده‏ كه ابن عباس گفته است: «نزول قرآن،از آغاز تا پايان،بيست‏ سال به طول انجاميد» (27) .


ابو الفداء اسماعيل بن كثير دمشقى(متوفاى 774)از محمد بن اسماعيل بخارى‏حديثى می‏آورد كه ابن عباس و عايشه گفتند:«قرآن به مدت ده سال در مكه و ده‏سال در مدينه نازل شد»و نيز از ابو عبيد قاسم بن سلام روايت ‏بيست‏ سال نزول قرآن ‏را آورده و در پايان گفته است: «هذا اسناد صحيح‏» (28) .

ادامه دارد

پی ‏نوشتها:


1- فرقان 25:32.
2- اسراء 17:106.
3.طور 52:48.
4- بقره 2:185.
5.دخان 44:4-3.
6.قدر 97:1.
7.ر.ك:محمد بن حسن حر عاملى،وسايل الشيعة،ج 7،ابواب احكام شهر رمضان،باب 32، حديث 1 و 2.
شيخ طوسى،التهذيب،ج 4،ص 330،شماره 1032.
8.شيخ صدوق،الخصال،ج 2،ص 102.التمهيد،ج 1،ص 109-108.
9- ر-ك:وسايل الشيعه ج 10 ص 355.التمهيد ج 1 ص 108.
10- در اين كه بعثت در 27 ماه رجب اتفاق افتاده است،روايات بسيارى وارد شده و در آن‏ها عبادات ويژه‏اى‏سفارش شده است،زيرا آن روز را پيوسته باب فتح بركات دانسته‏اند.(ر.ك:ابن الشيخ،الامالى،ص 28.كافى،ج 4،ص 149.بحار الانوار،ج 18،ص 189.وسايل الشيعة،ج 7،ابواب الصوم المندوب،باب 15،حديث 7-1.مناقب ابن شهر آشوب،ج 1،ص 150.سيره حلبية،ج 1،ص 238.منتخب كنز العمال در حاشيه‏مسند احمد،ج 3،ص 362)،ولى ابو جعفر طبرى آملى(224-310)روايتى دارد كه به استناد آيه 41 سوره‏انفال «و ما انزلنا على عبدنا يوم الفرقان يوم التقى الجمعان‏» آغاز بعثت را روز 17 رمضان دانسته است،زيرا اين‏آيه درباره جنگ بدر كه در همين زمان اتفاق افتاد،نازل شد و ظاهرا ابو عبد الله زنجانى آن را تاييد كرده است(تاريخ القرآن،ص 7).ولى آيه كريمه صرفا اشاره دارد كه در اين روز آيه‏هايى از قرآن درباره انفال و ديگرشؤون مربوط به جنگ بر پيامبر نازل شده است،اما درباره آغاز نزول قرآن يا بعثت در اين روز سخنى در بين‏نيست(التمهيد،ج 1،ص 106).
11- فترت به معناى سستى و كاهش يافتن است.در اين جا كنايه از قطع تداوم وحى قرآنى مى‏باشد.
12.حجر 15:94.
13.ر.ك:سيره ابن هشام،ج 1،ص 280.ابو الحسن على بن ابراهيم القمى،تفسير قمى،ذيل آيه 94 سوره حجر. مناقب ابن شهر آشوب،ج 1،ص 40.
14.علق 96:1.
15.تاريخ القرآن،ص 9.
16.فرقان 25:32.
17- بقره 2:185.ر.ك:اصول كافى،ج 2،ص 628،حديث 6.
18- تفسير عياشى،ج 1،ص 80،حديث 184.
19- تفسير قمى،ج 1،ص 66.
20.شيخ صدوق،الاعتقادات،ص 1.
21.بحار الانوار،ج 18،ص 250 و 253.
22.عبد الله شبر،تفسير شبر،ص 350.
23.ر.ك:جلال الدين سيوطى،الاتقان في علوم القرآن،ج 1،ص 40.
24.حاكم نيشابورى،المستدرك على الصحيحين،ج 2،ص 610.
25.على بن احمد واحدى نيشابورى،اسباب النزول،ص 3.
26- ر.ك:ابن كثير،البداية و النهاية في التاريخ،ج 3،ص 4.الاتقان،ج 1،ص 45.طبقات ابن سعد،ج 1،ص 127.
27- تفسير طبرى،ج 2،ص 85.
28- ابن كثير،فضائل قرآن(در پايان تفسير ابن كثير چاپ شده است)ص 2.