موضوع: حجاب قلب در قرآن و روايات

حجاب قلب در قرآن و روایات

فرشته کوهساری (1)

با کنکاشی در تاریخ بشر و جوامع تاریخی می‌بینیم که هر گاه قدرت‌های حاکم می‌خواستند جامعه‌ای را تحت سلطه خود قرار داده و آن را استثمار کنند تلاش می‌کردند تا روح جامعه را فاسد کنند؛ و فساد روح جامعه شدنی نبود جز با غلبه بر روح و قلب افراد آن جامعه. و برای چیره شدن بر قلب افراد جامعه، سعی می‌کردند موانع و حجاب‌هایی را بر قلب‌ها بیافکنند که انسان‌ها قادر به درک مفاهیم حقیقی نشود و آن گاه که قلب، بیمار شود آثارش در اعضا و جوارح نیز هویدا می‌گردد.
محققان و قرآن‌پژوهان بسیاری با قلم زدن در این راه سعی در نشان دادن حجاب‌ها و موانع درک حقایق، نموده و از آن جمله کتاب‌ها و مقالات بسیار، که هر کدام از یک زاویه به بررسی و علل این حجاب‌ها و بیماری‌های دل پرداخته‌اند. این مقاله در نظر دارد با نگرشی متفاوت، با تأمل و بررسی علل فساد قلب از دید قرآن و روایات، روزنه‌ای به سوی قلب سلیم بگشاید.

----------------------------------------
1.دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث، گرایش تفسیر اثری، دانشکدۀ مجازی علوم حدیث.

بدوام ذکر الله تنجاب الغفلة؛
با استمرار یاد خدا، آثار غفلت زدوده می‌شود ^۱.
و در نهایت، یاد مرگ و گذر از قبرستان مردگان با تفکر و تعقل، یکی از راه‌های زدودن پرده غفلت از دیده دل است. امیر مؤمنان علیه السلام به فرزندش امام حسین علیه السلام می‌فرماید:
ای فرزندم! تفکر، نورانیت می‌بخشد و غفلت، ظلمت و تاریکی ^۲.


آرزوهای بی‌پایان


در قرآن، آرزوهای دور و دراز همچون پرده‌ای تشبیه شده که بر روی عقل و قلب انسان قرار می‌گیرد و مانع درک حقایق می‌شود: (وَ غَرَّتْكُمُ الْأَمانِی حَتَّى جاءَ أَمْرُ الله) ^۳ . آیات فراوانی که آرزوهای پیشینیان را (که حجاب‌هایی بر دلشان بوده است) ذکر می‌کند، به این مطلب اشاره دارد. مولای متقیان علیه السلام در خطبه ۴۲ نهج‌البلاغه می‌فرماید:
اى مردم! همانا بر شما از دو چیز مى‏ترسم: هواپرستى و آرزوهاى طولانى». هم ایشان می‌فرماید: «کسی که آرزو دارد جاودانه در دنیا بماند، قسی القلب می‌شود و راغب در دنیا می‌گردد ^۴.
و در جای دیگر می‌فرماید:
آرزوهای دراز، چشم‌های بصیرت را کور می‌کند ^۵.
با توجه به آیات و روایات، از بین بردن آرزوها با تفکر و تأمل در آخرت و توجه به فانی بودن دنیا، باز شدن چشم‌های بصیرت شدنی است.

لجاجت و غرور


نخستین جرقه‌های غرور در آغاز آفرینش انسان است؛ آن جا که خطاب شد: (قالَ ما مَنَعَكَ أَلَّا تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُ) ^۶ . و شیطان با غرور گفت: (قالَ أَنَا خَیرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِین) . همان غروری که حجاب شیطان شد، حجاب قوم نوح هم گردید ^۷.
خداوند در قرآن می‌فرماید:
(الَّذِینَ یجادِلُونَ فِی آیاتِ اللهِ ... یطْبَعُ اللهُ عَلى‏ كُلِّ قَلْبِ مُتَكَبِّرٍ جَبَّارٍ) ^۸ .
طبق این آیه، کبر و غرور افراد اجازه درک حقایق را به آن‌ها نمی‌دهد. افرادی که از روی غرور و خودپسندی، در برابر آیات الهی به مجادله بر می‌خیزند، خداوند آن‌ها را دارای دل‌های تاریک می‌داند و این لجاجت و کبر و غرور، پرده‌ای ضخیم بر قلب انسان می‌شود، که به مرور به قساوت دل می‌انجامد.
مولای متقیان علی علیه السلام غرور را یکی از موانع پندپذیری انسان می‌داند و می‌فرماید:

--------------------------------------------------------------

1.الکافی، ج۳، ص۲۷۰

2.غرر الحکم، ح۶۰۰
3.حدید / ۱۴
4.نهج البلاغه، حکمت ۲۷۵
5.منهج الصادقین، ج۹، ص۱۷۰
6.اعراف / ۱۲

7.ر.ک: هود / ۳۲ و ۹۱
8.غافر / 35

بینکم و بین الموعظه حجاب من العزة؛
میان شما و موعظه، حجابی از غرور است ^۱.
در حدیثى از رسول خدا صلی الله علیه و آله مى‏خوانیم كه به ابن مسعود فرمود:
یابن مسعود! لاتغترن بالله و لاتغترن بصلاحک و علمک و عملک و برک و عبادتك؛
اى ابن مسعود! به (كرم) خدا مغرور نشو و هم‌چنین به صالح بودن و علم و عمل و نیكوكارى و عبادت‏هایت» ^۲.
قرآن خطاب به مغروران با این سخن به آنان هشدار می‌دهد که (أَوَ لَمْ یسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَینْظُرُوا كَیفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ‏) ^۳ ، یعنی با بررسی تاریخ سراسر عبرت جهان و سرنوشت فرعون‌ها، کسراها، قیصرها و ثروتمندان معروف و قدرتمندان بزرگ، در می‌یابیم که این‌ها چیزهایی نیست که انسان بتواند بر آن‌ها تکیه کند و مغرور شود و فخر بفروشد. پس با این اندیشه که این‌ها چه قدر آسیب‌پذیر اند، از مَرکب کبر و غرور پیاده شده و هرگز مغرور نمی‌شود؛ همان گونه که امیر مؤمنان علیه السلام می‌فرماید:
بیچاره آدمی‌زاد! سرآمد زندگیش نامعلوم، علل بیماریش ناپیدا و اعمالش ثبت و ضبط می‌شود، پشه‌ای او را می‌آزارد و گلوگیر شدن آب یا غذایی او را می‌کشد و عرق مختصری او را متعفن و بدبو می‌سازد ^۴.
بنا بر این، نخستین گام در درمان این بیماری، شناخت خویشتن و معرفت پروردگار است. نتیجه کبر و غرور، آزاد گذاشتن آمال نفسانی و جولان دادن به نفس است که خود منشأ گناهان بزرگی از جمله بی عفّتی است.

بی‌ایمانی


تقوا خط نگهداری و مراقبت دایمی ‌است؛ حفاظت و نگهداری از خط بندگی و مراقبت از حریم و منطقه ممنوعه الهی. حضرت علی علیه السلام می‌فرماید:
ای بندگان خدا، شما را به پرهیزگاری سفارش می‌کنم که حقّ خدا بر شماست و موجب حقّ شما بر پروردگار است. از خدا برای پرهیزکاری یاری بخواهید و برای انجام دادن دستورهای الهی از تقوا یاری جویید؛ زیرا تقوا، امروز سپر بلا و فردا، راه رسیدن به بهشت است. راه تقوا، روشن و رونده آن، بهره‌مند و امانت‌دارش، حافظ آن خواهد بود ^۵.
قرآن کریم پاسخ‌گویی به دعوت انبیای الهی، یعنی ایمان آوردن را عامل حیات قلب و زندگی روح آدمیان می‌داند به طوری که هر چه قلب برای پذیرش تعالیم پیامبران نرم‌تر و بازتر باشد از هدایت و حیات، برخوردارتر می‌شود، و هر چه در تنگی و مضیقه باشد و پذیرش دعوت انبیای الهی برایش سخت‌تر باشد، از هدایت و حیات دورتر و به عالم حیوانات و مردگان نزدیک‌تر است.

---------------------------------------------------------------------

1.نهج البلاغه، حکمت ۲۸۲

2.مکارم الاخلاق، ج۲، ص۳۵۰

3.روم / ۹
4.نهج البلاغه، حکمت ۴۱۹
5.نهج البلاغه، خطبه ۱۹۱

چنان چه قرآن می‌فرماید:
(فَمَنْ یرِدِ اللهُ أَنْ یهْدِیهُ یشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ یرِدْ أَنْ یضِلَّهُ یجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیقاً حَرَجاً كَأَنَّما یصَّعَّدُ فِی السَّماءِ كَذلِكَ یجْعَلُ اللهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لا یؤْمِنُون)؛
كسى كه خدایش بخواهد هدایت كند، سینه‏اش را براى اسلام گشاده مى‏سازد، و كسى كه خدایش بخواهد گمراه كند، سینه‏اش را تنگ و بى حوصله مى‏سازد، به طورى كه گویى به آسمان بالا مى‏رود. آرى، این چنین خداوند پلیدى را بر آنان كه ایمان ندارند مسلط مى‏سازد ^۱ .


سستی بنیان اعتقادی



اعتقاد به سرای باقی، سامان‌بخش رفتارها و اصلاح‌گر اعمال است. اعتقاد به روز جزا و فنا نشدن انسان و اعمالش و داشتن اعتقادی راسخ، مانع لغزش انسان و موجب بیداری دل‌های مستور می‌شود و راه‌گشای انسان برای دستیابی به مقامات و مراتب عالی انسانی است. در مقابل، بی اعتقادی به معاد، سرمنشأ هر گونه فساد و انحراف است؛ چون دل‌های غیر مؤمنان دچار انحراف و کجی است و بی اعتقادی، نفرت از حقّ و حقیقت را به همراه دارد:
(وَ إِذَا ذُكِرَ اللهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَإِذَا ذُكِرَ الَّذِینَ مِن دُونِهِ إِذَا هُمْ یسْتَبْشِرُونَ)؛
و چون سخن از خداى یگانه مى‏شود دل‌هاى كسانى كه به آخرت ایمان ندارند متنفر مى‏شود و چون سخن از خدایان دیگر مى‏شود خشنود مى‏گردند ^۲ .

گناه و خودبینی

سر آغاز گناه، نافرمانی از دستورات خداوند است. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سر آغاز نافرمانی از خداوند را بر شش چیز استوار می‌داند: ۱. دوستى دنیا، ۲. دوستى ریاست، ۳. دوستى خوراک، ۴. دوستى خواب، ۵. دوستى استراحت، ۶. دوستى زنان ^۳.
گناه کردن، بزرگ‌ترین حجاب و تار و پودهای این حجاب، خودبینی است. اگر انسان سخن قرآن و ائمه را نمی‌فهمد، بداند که در حجاب گناه است و هر چه بیشتر در حجاب گناه فرو رفته باشد، میزان فهمش از قرآن و سخنان ائمه کمتر است. قرآن می‌فرماید: (فَلَمَّا زاغُوا أَزاغَ اللهُ قُلُوبَهُم) ^۴ و یا (ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللهُ قُلُوبَهُم) ^۵ . قرآن در حجاب نیست بلکه کافرانند که در حجاب خودبینی فرو رفته‌اند و نمی‌توانند آن‌ها را بفهمند.
امام جعفرصادق علیه السلام می‌فرماید:

----------------------------------------------------


1.انعام / ۱۲۵

2.زمر / ۴۵
3.الکافی، ج۳، ص۳۹۷

4.صف / ۵
5.توبه / ۱۲۷

بین خدای سبحان و خلق او غیر از خود خلق، حجاب دیگری نیست. خداوند، حجاب محجوب و بدون ساتر، مستور و پنهان است ^۱.
پس اگر حجابی است، همان حجاب خودبینی و گناه است؛ چرا که اگر حجاب گناه و خودبینی نباشد، میان عاشق و معشوق هیچ حائلی نیست.
بنا بر این، باید با ایمان و عمل صالح و دوری کردن از رذایل اخلاقی و انحرافات فکری و با روی آوردن به تقوا و عمل صالح، حجاب گناه را از دل و قلب‌هایمان بزداییم. قرآن می‌فرماید: (فَأَنْزَلَ اللهُ سَكِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَ أَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوی) ^۲ . در تمام موارد، توصیه به لباس طهارت و تقوا بر تن کردن و دوری کردن از رزایل اخلاقی است که بهترین درمان دوری کردن از حجاب گناه است.


کوچک شمردن گناه

زید شحام گوید: امام صادق علیه السلام فرمود:
از گناهان محقر بپرهیزید كه آمرزیده نشوند. عرض كردم: گناهان محقر چیست؟ فرمود: این است كه مردى گناه كند و بگوید: خوشا حال من اگر غیر از این گناه نداشته باشم
^۳.
گناه هر چند كوچک باشد، نافرمانى پروردگار بزرگ است و از این نظر نباید آن را كوچک دانست.

اصرار بر گناه

كسى كه بر گناه صغیره اصرار كند، مثل مردی كه همیشه جامه ابریشم پوشد، گناهش كبیره محسوب شود و آثار و عذاب گناه كبیره بر آن مترتب گردد» ^۴.
امام باقر علیه السلام می‌فرماید:
اصرار بر گناه این است كه كسى گناهى كند و از خدا آمرزش نخواهد، و در فكر توبه نباشد...به درستی که خداوند هیچ طاعتی را با اصرار بر هر گناهى كه باشد نپذیرد ^۵.



تأخیر در توبه

فرمان «توبوا (توبه كنید)» انسان را به تعجیل در توبه دعوت مى‏نماید. بنا بر این، تأخیر در توبه، تأخیر در انجام دستور خداوند است و تأخیر در انجام دستورات الهی زمینه را برای گناه فراهم می‌کند. امام جواد علیه السلام مى‏فرماید:
تَاخیر التُّوبَة اِغتِرار، و طُول التَسویف حَیرَة؛

--------------------------------------------------------------------------------

1.التوحید، صدوق، ص۱۷۹
2.فتح / ۲۶ و نیز ر.ک: بقره / ۲۸۲

3.الکافی، ج۳، ص۳۹۴
4.الکافی، ج۳، ص۳۹۵
5.همان ج

تأخیر توبه، نوعى غرور و بى‏خبرى، و طولانى نمودن آن، نوعى حیرت و سرگردانى است» ^۱.
در روایات متعدد آمده است که هر گاه مؤمن گناهى مرتكب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده مى‏شود كه اگر در این هفت ساعت توبه كرد، گناه او در نامه عمل ثبت نمى‏گردد. در بعضى از روایات، به جاى هفت ساعت از صبح تا شب ذكر شده است. امام صادق علیه السلام فرمود:
«إنّ العبد اذا أذنب ذنباً اُجِّل من غَدوَةٍ الى اللیل فانْ استغفر الله لم یكتب علیه؛
بنده وقتى كه گناه كند، از بامداد تا شب مهلت دارد، اگر در این مدت از درگاه خدا طلب آمرزش كرد، آن گناه بر او نوشته نشود» ^۲.


انحرافات خانوادگی

خانواده، واحد کوچکی از یک جامعه است که انسان‌ها از آغاز با فرایند جامعه‌پذیری در ابعاد مختلف از جمله هنجارها و ارزش‌ها آشنا می‌شوند. چه بسا ریشه بسیاری از ناهنجاری‌های اجتماعی را می‌توان در فضای تعاملی میان افراد خانواده جستجو کرد: (و الذی خبث لایخرج إلا نکدا) ^۳ ؛ زمین خشکِ ناپاک، جز گیاه کم و اندک ثمر نرویاند».
بسیاری از تار و پودهای حجاب‌های رقیق قلب، از محیط خانواده‌ها، مهمانی‌ها، عروسی‌ها، جشن‌های خانوادگی و جشن تولّدها و مجالس دید و بازدیدی که بر اساس چارچوب اسلامی‌ نباشد تنیده می‌شود.

انحرافات اجتماعی

انحراف هر گونه رفتاری است که با انتظارات جامعه منطبق نباشد. به عبارت دیگر، «انحراف»، دوری جستن و فرار از هنجارها تعریف می‏شود. هر نظام اجتماعی برای حفظ ارزش‌ها و هنجارهایش، روش‌ها و مکانیسم‌هایی را در نظر می‌گیرد تا انسان‌ها بدون هیچ احساس فشاری، نسبت به هنجارهای اجتماعی پایبند شوند و از معیارهای پذیرفته شدۀ جامعه عدول نکنند. علل و عوامل، از جامعه‌ای به جامعه دیگر و از گروهی به گروه دیگر و از فردی به فرد دیگر متفاوت است. مسائل اجتماعی حتی از زمانی به زمان دیگر تفاوت دارند طوری كه برای بیان علت یک انحراف نمی‌توان یک عامل خاصی را عنوان كرد: فقر، بی بندباری، اعتیاد، بیکاری، دوستی‌های نامشروع، فیلم‌های مبتذل، رواج فرهنگ غرب در ماهواره ... . دین مبین اسلام ابزارهای کنترل اجتماع را بر پایه اصول فطرت و قرآن کریم بیان فرموده که با پیروی از این دستورات می‌توان قلب سلیم را از گزند حجاب‌های مختلف حفظ کرد.

-------------------------------------------------------


1.بحار الانوار، ج۶، ص۳۰
2.الکافی، ج۲، ص۴۳۷

3.اعراف / ۵۸