موضوع: پرسمان قرآنی امر به معروف و نهى از منكر

پرسمان قرآنى امر به معروف و نهى از منكر
على خراسانى



سؤال: 1. امر به معروف و نهى از منكر به چه معناست؟


جواب :

   

لغويان، معروف را به شناخت شده و منكر را به ناشناخته معنا كرده ‏اند، ولى در تعريف اصطلاحى امر به معروف و نهى از منكر در منابع اسلامى، تعبيرهاى گوناگونى آمده است كه از مجموع اين تعريف‏ها استفاده مى‏شود كه امر به معروف، به معناى فرمان دادن به هر كارى است كه عقل و شرع آن كار را خوب بداند و نهى از منكر، به معناى بازداشتن و نهى كردن از هر كارى است كه عقل يا شرع آن كار را بد بداند(12)؛

به عبارتى ديگر، امر به معروف به معناى فرمان دادن به كارهاى خوب و نهى از منكر به معناى بازداشتن از كارهاى بد است. از آن جا كه لازم نيست امر و نهى به صورت زبانى باشد، به هر اقدام و كوششى كه به منظور اثر گذاردن در ديگرى انجام مى‏شود، به گونه ‏اى كه او را به كار واجب واداشته يا از حرام باز دارد، امر به معروف و نهى از منكر گفته مى‏شود(13).

امر به معروف و نهى از منكر اصطلاحى، در محدوده جامعه اسلامى است؛ يعنى وظيفه ‏اى است كه مسلمانان و مؤمنان درباره يك‏ديگر ايفا مى‏كنند. بنابر اين، دعوت كفار به اسلام و ايمان و نهى آنان از كفر و شرك، گرچه واجب است، ولى از مصاديق امر به معروف و نهى از منكر شمرده نمى‏شود.

هم‏چنين امر به معروف و نهى از منكر در صورتى است كه تارك معروف و مرتكب منكر بداند كارى را كه ترك كرده واجب است و كارى را كه انجام مى‏دهد حرام است؛ از اين رو، آگاهى دادن و شناساندن معروف و منكر به كسى كه آنها نمى‏شناسد - كه در اصطلاح به آن ارشاد جاهل مى‏گويند - از مصاديق امر به معروف و نهى از منكر شمرده نمى‏شود؛(14) گرچه در مواردى، مفهوم امر به معروف و نهى از منكر را توسعه داده ‏اند، به گونه ‏اى كه ارشاد جاهل را نيز شامل شده است‏(15).

نكته ديگرى كه بايد بدان توجه كرد اين كه ارشاد جاهل نيز در بسيارى از موارد واجب است، هر چند از مصاديق امر به معروف نباشد(16).

   

---

12 - محمد بن يعقوب فيروز آبادى، بصائر ذوى التمييز، ج 4، ص 57 و 120؛ حسن مصطفوى، التحقيق فى كلمات القرآن، ج 12، ص 39؛ على مشكينى، مصطلحات الفقه، ص 88 - 89 و علامه حلى، تذكره الفقها، ج 9، ص 441.
13 - محمد تقى مصباح يزدى، آذرخشى ديگر از آسمان كربلا، ص 180.
14 - محمد على انصارى، الموسوعه الفقهيه المسيره، ج 2، ص 104.
15 - همان، ص 165.
16 - همان؛ آقا ضياء عراقى، تعليقه على العروه الوثقى، ص 13 و سيد محسن حكيم، مستمسك العروه الوثقى، ج 2، ص 199.

سؤال: 2. چرا نهى از منكر هميشه در كنار امر به معروف مى‏آيد، آيا هر دو يك واجب ‏اند؟



جواب :

   

امر به معروف و نهى از منكر دو واجب مستقل مى‏باشند.

اين دو فرضيه، از فروع دين و ضروريات اسلام به شمار مى‏رود، ولى با توجه به اين كه هر دو واجب داراى احكامى مشترك مى‏باشند؛ يعنى شرايط، مراحل و آثار مشتركى دارند، اغلب در آيات و روايات در كنار هم آمده ‏اند و در منابع اسلامى يك جا بحث مى‏شود.


⁽

   

^{دائره المعارف بزرگ اسلامى، مركز دائره المعارف اسلامى، ج 10، ص 201. )}

سؤال: 3. چگونه معروف و منكر را بشناسيم؟



جواب :

   

هم‏چنان كه در تعريف امر به معروف و نهى از منكر گفته ‏اند:

معروف به معناى كارى است كه عقل و شرع آن را خوب مى‏داند، و منكر كارى است كه عقل و شرع آن را بد مى‏داند. بنابراين، يكى از راه‏هاى شناخت معروف و منكر، عقل است.

عقل هر انسانى خوب بودن، امانت دارى، صداقت، عدالت، كمك به درماندگان و مهرورزى به ديگران را تشخيص مى‏دهد؛ هم‏چنان كه به بد بودن، خيانت، دروغ، ظلم و تجاوز به حقوق ديگران حكم مى‏كند.

در تعبيرى ديگر مى‏توان گفت:

هر كارى كه با فطرت مشترك همه انسان‏ها موافق و هم‏آهنگ است. حسن و نيكوست و در غير اين صورت، قبيح و زشت است. يادآورى مى‏شود كه در شناخت حسن و قبح، ديدگاه‏هاى فردى - كه ناشى از اغراض شخص است - اعتبارى ندارد.^{(عبدالله جوادى آملى، فلسفه حقوق بشر، ص 49. )}

راه دوم براى شناخت معروف و منكر، دين و شرع است؛ يعنى همه امورى كه شريعت اسلام به انجام دادن آن امر كرده، مانند نماز، روزه، توكل، صبر، تقوا و... خوب و معروف است و هر آن چه شريعت از آن نهى كرده، مانند غيبت، ربا، زنا و... بد و منكر است و امر به معروف و نهى از منكر براى اداى واجبات يا ترك محرماتى كه شرع مقدس مشخص كرده واجب است.

سؤال: 4. آيا معروف شامل مستجب و منكر شامل مكروه نيز مى‏شود؟


جواب :

   

در مشمول معروف و منكر بر واجب و حرام ترديدى نيست، ولى درباره مستحب و مكروه اختلاف است.

برخى دانشمندان اين توسعه را در هر دو مفهوم معروف و منكر پذيرفته و معروف را شامل واجب و مستحب و منكر را شامل حرام و مكروه دانسته ‏اند؛ البته در اين صورت، امر به مستحب و نيز نهى از مكروه، واجب نيست، بلكه مستحب است‏

^{(جمعى از مؤلفان، الجوامع الفقهيه، ص 697؛
محمد حسن نجفى، جواهر الكلام، ج 21، ص 363 و 365 و
كلمه التقوى، ج 2، ص 321 و 322. )}.

سؤال: 5. آيا امر به معروف و نهى از منكر، همان موعظه و نصيحت است يا با هم ديگر متفاوت ‏اند؟

جواب :

   

انسان در موعظه فوايد كار خوب و زيان‏هاى كار بد را به ديگران مى‏گويد تا خود افراد تشويق و علاقه ‏مند شوند كار خوب را انجام دهند و كار بد را ترك كنند؛ به تعبير ديگر، در موعظه دل مخاطب با پند و اندرز نرم مى‏شود و به اطاعت و فرمان برى از خداوند متعال راغب و مايل مى‏گردد، اما در امر به معروف و نهى از منكر، فرد مسلمان به كسى كه واجبى را ترك كرده يا گناهى را مرتكب شده، امر مى‏كند كه فلان كار را انجام بده. البته اين مورد مصداق قطعى امر به معروف و نهى از منكر است كه از موضع بالاتر و آمرانه، مى‏گويد اين كار را انجام بده و آن كار را انجام نده‏^{(آذرخشى ديگر در آسمان كربلا، ص 187. )}.

با اين حال، از برخى احاديث مى‏توان استفاده كرد كه امر به معروف و نهى از منكر، معنايى فراگير دارد و مى‏تواند در قالب موعظه و نصيحت نيز محقق شود.^{(بحارالانوار، ج 100، ص 71، باب 1، روايت 3. )}

سؤال: 6. ما در برابر كسى كه از معروف و منكر هيچ اطلاعى ندارد، چه وظيفه ‏اى داريم؟

جواب :

   

آگاهى دادن به چنين كسى را تعليم جاهل گويند؛ هر چند در اصطلاح با امر به معروف و نهى از منكر متفاوت است؛ زيرا امر به معروف و نهى از منكر در صورتى است كه ترك كننده معروف و انجام دهنده منكر بداند كارى كه ترك كرده واجب بوده و كارى كه انجام مى‏دهد حرام است، ولى با همان ملاك وجوب امر به معروف و نهى از منكر - هدايت مردم و ايجاد جامعه‏اى خدا جوى و سالم - تعليم جاهل هم واجب شده است. از اين رو، در برخى روايات بر آموزش جاهل نيز امر به معروف و نهى از منكر اطلاق شده است:⁽

   

^{آذرخشى ديگر در آسمان كربلا، ص 161. )}

انما يؤمر بالمعروف وينهى عن المنكر مؤمن فيتعظ أو جاهل فيتعلم‏^{(بحار الانوار، ج 100، ص 71. )}


افزون بر آيات و روايات، عقل نيز به ما حكم مى‏كند كه تعليم جاهل لازم است و احتمال اين كه خداوند خواسته باشد تنها به وسيله انبياء دستورها و احكام خود را به مردم برساند و پس از ارتحال پيامبران ديگر نمى‏خواهد كه اين احكام به نسل‏هاى آينده برسد، احتمالى باطل و غير عقلايى است.^{(محمد تقى مصباح يزدى، اخلاق در قرآن، ج 3، ص 347. )}بنابراين، ارشاد و آگاهى دادن به شخصى كه درباره دين و احكام آشنايى دارد لازم است، هر چند در دايره امر به معروف و نهى از منكر قرار نگيرد^{(همان. )}. البته كسى كه درباره معروف و منكر و احكام اسلامى ناآگاه است، يعنى ممكن است گاهى جاهل قاصر باشد، به اين معنا كه بدون هيچ تقصير و عذرى، دست او از فراگيرى احكام كوتاه بوده است. مانند اين كه تازه به سن تكليف رسيده است. گاهى نيز جاهل مقصر است؛ يعنى توانايى يادگيرى احكام را داشته، ولى كوتاهى كرده است. جاهل، قاصر باشد يا مقصر، گاه به نادانى خود آگاه است و زمانى جاهل مركب است؛ يعنى احكام را نمى‏داند، ولى گمان مى‏كند كه مى‏داند.


آموزش جاهل در اين موارد واجب است و بايد چنين كسانى را با ملايمت و مهربانى و به مقتضاى سن آنها آموزش داده، معروف و منكر را براى آنها روشن كرد.
البته آموزش كسى كه جاهل مركب است پيچيدگى بيشترى دارد و با روشن مناسب بايد به او فهماند كه حكم را به خوبى فرا نگرفته و اشتباه كرده است؛ چنان كه در مورد امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) آمده است كه در دوران كودكى، روزى پيرمرد را را ديدند كه مشغول وضو گرفتن بود، ولى روش وضو گرفتن او صحيح نبود.
آنها براى اين روش صحيح وضو را به او بياموزند و در عين حال رعايت احترام و سن او را بكنند، نزد او رفتند و سلام كردند و گفتند: ما دو برادريم و مى‏خواهيم وضو بگيريم، شما ببينيد وضوى كدام يك از ما بهتر از ديگرى است؟ پيرمرد وقتى وضوى آنها را ديد، گفت: پدر و مادرم به قربان شما! هر دو خوب وضو مى‏گيريد و اين من بودم كه اشتباه مى‏كردم‏^{(اين شهر آشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 3، ص 168 - 169؛ بحارالانوار ج 43، ص 319 و آذرخشى ديگر از آسمان كربلا، ص 180. )}.