موضوع: امام رضا(ع) و تربيت فرزند

تربيت عبارت است از شكوفا سازى استعدادها و جهت دهى آن به سوى كمال مطلوب.
تربيت ضرورى‏ ترين نياز انسان در زندگى است. انسان بدون تربيت صحيح ره به جايى نمى‏برد، نه از باغ زندگى خويش ميوه شيرين‏ مى‏چيند و نه كام انسانهاى ديگر را از ثمرات درخت وجود خود شيرين مى‏ كند؛و بالاتر آنكه نه به درك معناى انسانيت نايل مى‏آيد و نه به فتح قله‏هاى‏رفيع انسانيت دست مى‏يازد. بدين جهت تربيت عاليترين هدف پيامبران و اساسى‏ترين‏پيام كتب و اولين و ضرورى ‏ترين وظيفه والدين است.

ضرورت و اهميت تربيت،والدين را بر آن مى‏دارد كه به اين مسووليت‏بزرگ ارجى دو چندان نهند؛ براى‏ايفاى درست آن خود را به صلاح و آگاهى از روش و فنون تربيت مجهز بسازند و باالگو گرفتن از مربيان موفق در انجام دادن اين وظيفه مهم بكوشند. بى ‏شك معصومان عليهم السلام موفق‏ترين مربيان و سيره قولى و عملى آنهامطمئن‏ترين الگو براى والدين در امر ظريف و پرپيچ و خم تربيت است.

اين ‏مقاله بر آن است تا نكاتى از سيره تربيتى امام رضا(ع) در تربيت فرزند رايادآورى كند و گامى، هر چند ناچيز، در ترويج معارف اهل‏بيت‏بردارد.

سيره تربيتى امام رضا(ع)، با توجه به سفر آن حضرت به خراسان و دورى از كانون‏خانواده و نيز تك فرزندى چنانكه برخى از بزرگان قايلند بسيار قابل ‏توجه است؛ چرا كه تربيت فرزند يگانه آن هم از راه دور شيوه‏اى خاص مى ‏طلبد.

1- تدريجى بودن تربيت

تربيت جريانى مستمر و فعاليتى تدريجى است كه نه مرزمى‏شناسد و نه زمان و مكان؛ بلكه به درازاى عمر است و به پهناى ابعادوجودى عالم اكبر، يعنى انسان. درخت تربيت زود ثمر نمى‏ دهد و نبايد انتظارداشت‏يك شبه يا چند ماهه در امر ظريف و پيچيده تربيت معجزه انجام گيرد؛ بلكه‏ بايد از سالها قبل از تولد زمينه تربيت صحيح را فراهم كرد و بعد از تولد،بتدريج ‏با صبر و حوصله، به انجام آن پرداخت. در سيره ائمه اطهار عليهم السلام ‏و ديدگاههاى آنان مسايلى چون انتخاب همسر شايسته، لزوم رعايت آداب ازدواج،توجه به مواقع و شرايط انعقاد نطفه، مراقبتهاى ايام باردارى و ... حكايت ازاين نكته مهم دارد.

الف) انتخاب همسر صالح و شايسته


صفوان بن‏يحيى از امام ‏رضا(ع) نقل كرده است كه فرمود: هيچ سودى براى مرد بهتر از همسر صالح، كه‏ هنگام ديدن وى شوهر خوشحال شود و در غياب شوهر نگهدار خود و اموالش باشد،نيست.
همچنانكه زن بايد صالح و شايسته باشد، مرد نيز بايد شايسته باشد. بروالدين است كه به كمك دخترانشان، شوهران شايسته و صالحى براى آنان‏ انتخاب كنند. حسين بن‏بشار واسطى مى ‏گويد:

خدمت امام رضا(ع) نامه نوشتم كه يكى‏از بستگانم از دخترم خواستگارى كرده است، ولى مرد بد اخلاقى است. [آيا صلاح‏ه ست كه دخترم را به ازدواج او در آورم؟] حضرت فرمود: اگر بداخلاق است، دخترت‏را به ازدواج او در نياور.

ب) رعايت آداب ازدواج

بعد از انتخاب همسر شايسته، در طليعه ازدواج بايدمهمترين هدف ازدواج، كه همان تربيت فرزندان صالح است، مورد توجه باشد وياد خداوند متعال ميهمان قلبهاى پاك زن و مرد بوده و آنها بايد، ضمن رعايت‏ساير آداب نكاح، از خداوند فرزند سالم و صالح طلب كنند.

در كتاب شريف فقه ‏الرضا، كه به حضرت رضا(ع) منسوب است، در مورد اولين برخورد زن و مرد، خطاب‏به شوهر، چنين آمده است: هنگامى كه زن به خانه تو وارد شد، پيشانى ‏اش را بگير؛ او را به طرف قبله‏بنشان و بگو: «خداوندا، او را به امانت گرفته‏ام و با ميثاق تو بر خود حلال‏كرده‏ام؛ پروردگارا، از او فرزند با بركت و سالم روزى‏ام كن و شيطان را درنطفه‏ام شريك مساز و سهمى براى او قرار مده.»

ج) مراقبتهاى ايام باردارى

بعد از انعقاد نطفه، مراقبتهاى ايام باردارى بسيار مهم و ضرورى است. توجه به‏وضعيت روانى همسر، گستراندن بستر آرامش در منزل و خارج آن و نيز تغذيه مناسب‏و سالم از ضرورتهاى اين دوره است. علاوه بر غذاى سالم و مقوى، استفاده ازبرخى ميوه ‏ها و خوراكيها مى ‏تواند در آينده كودك و شخصيت و صفاتش مؤثر باشد،بدين جهت، معصومان عليهم السلام بهره‏گيرى از برخى خوردنيها در ايام باردارى‏ توصيه كرده‏ اند. محمد بن سنان از امام رضا(ع) نقل كرده است كه آن حضرت فرمود: «همسران باردارتان را كندر دهيد؛ اگر حمل آنها پسر باشد، پاكيزه قلب ودانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زيبا مى‏شود و نزدشوهرش منزلت مى‏يابد.»
ناگفته پيداست كه اين نوع خوراكيها علت تامه پديدآمدن اين صفات نيست و عوامل ديگر هم مؤثر است.

2- اولين گام

بعد از تولد، كودك قدم به جهانى نو مى ‏گذارد. در اولين گام‏بايد آواى توحيد را در گوش نوزاد زمزمه كرد، فضاى هستى ‏اش را از نسيم خوش ‏توحيد و بندگى عطرآگين ساخت و با افشاندن بذر توحيد سرزمين وجودش را ازلاله ‏هاى زيباى ذكر الهى سرشار كرد. امام رضا(ع) فرمود هنگام تولد فرزند درگوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگوييد.

3- نامگذارى


هر واژه ‏اى حكايت از معنايى مى ‏كند. زيبايى و ركيك بودن واژه‏ها بستگى مستقيم به معناى آنها دارد. گرچه معناامرى اعتبارى است و در نامگذارى چندان مورد توجه نيست؛ ولى هنگام به كاربردن آنها معانى ناخودآگاه تداعى مى ‏شود. نام نيكو مايه سربلندى و افتخار ونام زشت‏ باعث‏ سرشكستگى و احيانا احساس حقارت است.


زيرا نام تا پايان عمر باانسان همراه است و فرد همواره با آثار خوب و بدش مواجه است. ائمه طاهرين‏ عليهم السلام هم خود نامهاى نيكو براى فرزندانشان بر مى ‏گزيدند و هم ديگران رابدين امر سفارش مى‏كردند. امام هشتم شيعيان نام نيكوى محمد را بر فرزنددلبندش نهاد و از تاثير اين نام نيكو چنين پرده برداشت: «خانه ‏اى كه در آن‏ نام محمد باشد، روز و شبشان را با خير و نيكى به پايان مى ‏رسانند.»

4- مراقبت از كودك


نوزاد انسان گلى نو رسيده است كه بتدريج ‏به رشد و شكوفايى ‏مى‏رسد. به ثمر نشستن گل به مراقبت دائمى باغبان نياز دارد. والدين، بويژه‏ مادر، باغبانان دلسوز زندگى ‏اند و گلهاى معطر زندگيشان به مراقبت همه جانبه ‏آنان نياز دارد. مراقبت از سلامت جسمانى، تغذيه مناسب، تامين آرامش و سلامت‏روانى و تامين نيازهاى عاطفى نوزاد در رشد جسمانى، عاطفى و تكامل معنوى ‏اش ‏تاثير بسزا دارد. به ويژه در نخستين روزهاى زندگى كه نوزاد، به خاطربيگانگى با محيط جديد و ضعف و ناتوانى، به مراقبت و توجه افزونتر نيازمنداست.


حكيمه خواهر امام رضا(ع) گفته است: وقتى زمان وضع حمل خيزران، مادر حضرت جواد(ع)، رسيد، حضرت رضا(ع) مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پيش او حاضر باش و همراه او و قابله‏درون اتاق برو. آنگاه حضرت چراغى در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع‏ حمل خيزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گرديد. در اين وضيعت‏ بوديم كه حضرت‏ جواد(ع) به دنيا آمد در حالى كه بر روى او چيز نازكى مانند پارچه بود، نورش‏تمام اتاق را روشن كرد و ما به آن نگاه مى ‏كرديم.

آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا كردم. در اين هنگام امام‏رضا(ع) آمد، در اتاق را باز كرد، جواد(ع) را گرفت، در گهواره گذاشت و به‏ من فرمود: «يا حكيمه الزمى مهده‏»؛ حكيمه مراقب گهواره ‏اش باش ...

5- كودك و سلامتى

از ويژگي هاى دين اسلام تاكيد بر پرورش همه ابعاد زندگى‏انسان است. هر چند در تربيت اسلامى پرورش ابعاد معنوى هدف اصلى و نهايى ‏است؛ اما دستيابى به آن هدف بزرگ در پرتو داشتن جسمى سالم و روانى با نشاط‏ امكان‏پذير است. در سيره تربيتى امام رضا(ع)، علاوه بر تاكيد بر ساير ابعاد،به رعايت‏ بهداشت، تغذيه سالم و نيز عوامل غير مادى مؤثر در سلامتى مانند صدقه‏ و عقيقه توجه خاص شده است.

آن حضرت، در بخشى از مطالبى كه براى مامون نوشت،چنين نگاشت: عقيقه كردن براى پسر و دختر، نامگذارى، تراشيدن موهاى سر نوزاددر روز هفتم و معادل وزن موها طلا يا نقره صدقه دادن لازم است.

در سخن ديگرى به نقل از پيامبر اكرم(ص) فرمود: فرزندانتان را در روز هفتم ‏ختنه كنيد؛ زيرا ختنه باعث پاكى بيشتر و رشد سريعتر آنان مى‏ شود.
علاوه بر اينها، تغذيه سالم و مقوى فرزند مورد توجه حضرت بود. يحيى صنعانى ‏مى‏گويد: در منى بر حضرت رضا(ع) وارد شدم، در حالى كه جواد(ع) در دامان‏ حضرت نشسته بود و حضرت به او موز مى‏داد.

6- صحبت‏ با كودك

قدرت درك كودك اندك است و توان فهم معانى كلمات را ندارد. در عين حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدين به اوست. كودك اين توجه رانوعى اظهار محبت و ابراز عاطفه مى‏ داند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخندو زمانى با حركات دست و پا به آن پاسخ مى‏دهد. علاوه بر اين، مشاهده چگونه سخن‏ گفتن والدين، به ويژه حركات لب، زمينه مساعدى براى آموزش سخن گفتن كودك پديدمى آورد.


كليم بن عمران مى‏گويد: به امام رضا(ع) گفتم: از خدا بخواه به توفرزندى دهد. حضرت فرمود: من صاحب يك فرزند مى‏ شوم و او وارثم خواهد شد.
هنگامى كه امام جواد(ع) به دنيا آمد، حضرت رضا(ع) به اصحابش فرمود: فرزندى به دنيا آمد كه شبيه موسى بن عمران شكافنده درياست و مانند عيسى‏ بن مريم مادرش پاك و مطهر است. راوى در ادامه مى‏گويد: و كان طول ليل ته‏يناغيه فى مهده؛ حضرت در تمام طول شب با او صحبت مى‏كرد.

7- محبت

محبت داروى شفابخش دردها، تسكين دهنده قلبهاست و بهترين راه حل ‏مشكلات و ناسازگاريهاى تربيتى است. حبت‏بجا، در هر مكان و زمان و در هر مقطع و سن، وسيله‏ اى كارآمد و مؤثر است. همگان، در هر سن و موقعيت، به عاطفه و محبت نيازمندند؛ اما كودكان،نوجوانان و جوانان بيش از ديگران تشنه جام زلال محبتند.


رفتار نابجا وناقصشان را محبت اصلاح مى ‏كند و ناسازگارى و پرخاشگرى نابجايشان را داروى محبت‏از ميان مى‏برد. آرى، با محبت مى ‏توان بسيارى از گره‏ ها را گشود و راههاى‏ ناهموار را هموار كرد. امام رضا(ع) از اين شيوه مؤثر تربيتى به شكلهاى‏ گوناگون بهره مى ‏گرفت. گاهى اوج محبت‏خود را در قالب جمله زيباى «بابى‏انت و امى‏» (پدر و مادرم به فدايت) نشان مى‏داد و زمانى او را در آغوش ‏مى ‏گرفت، به سينه خود مى ‏فشرد و مى ‏بوسيد.


اباصلت مى‏گويد: هنگامى كه جواد(ع) بربستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا(ع) از بستر برخاست، به سوى او رفت، دست‏ برگردنش انداخت، او را به سينه فشرد، ميان دو چشمش را بوسيد و با او سخن گفت... محبت كليد حل بسيارى از مشكلات تربيتى است. گاهى والدين در مقابل اصرارزياد كودكان بر خواستهاى غير معقول يا غير ممكن، رفتارى تند و نامناسب‏ابراز مى‏كنند؛ ولى حتى در چنين موقعيتى رفتار محبت آميز مناسبتر و مؤثرتراست.

اميه بن على نقل مى‏كند: در سالى كه امام رضا(ع) حج‏به جاى آورد و سپس‏به خراسان رفت، من در مكه همراه امام(ع) بودم و امام جواد(ع) نيز همراهش‏بود. امام(ع) با خانه كعبه وداع كرد. وقتى طوافش تمام شد، به طرف مقام[ابراهيم] رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد(ع) كه خردسال بود، بر دوش موفق(غلام حضرت) طواف داده مى‏شد. جواد(ع) به طرف حجر [اسماعيل] رفت، در آنجا نشست‏و اين امر مدتى طول كشيد. موفق به او گفت: جانم به فدايت‏باد، برخيز. او فرمود: برنمى‏خيزم تا وقتى كه خدابخواهد و در چهره‏اش غم نمايان شد. موفق خدمت امام رضا(ع) آمد و گفت: جانم به فدايت‏باد، جواد(ع) در حجر نشسته، برنمى‏خيزد. امام رضا(ع) به طرف‏جواد(ع) آمد و فرمود: برخيز، اى حبيب من. جواد(ع) فرمود: چگونه برخيزم، درحالى كه شما با كعبه چنان وداع مى‏كنيد كه گويا هرگز به سويش بازنمى‏گرديد!

[براى بار سوم] امام رضا(ع) فرمود: برخيز، اى حبيب من. جواد(ع)برخاست.
از اين حديث‏ شريف در مى‏يابيم كه امام رضا(ع) در مقابل اصرار جواد (ع) هرگز به او تندى نكرد؛ بلكه با جملات محبت ‏آميزى چون «قم يا حبيبى‏» و صبرو حوصله فرزند خردسالش را قانع كرد.