ای کاش های قرآنی

[صبور]

آرزوی دیرینه

آنچه در این نوشتار می خوانید، آرزوهایی است که قرآن کریم آنها را از زبان انسان روایت کرده و زبان حال نیکان و بدان و آرزوی قلبی ‏آنان را دردنیا و آخرت ترسیم کرده و در حقیقت، سالک طریق کمال و جمال را به این حقایق نورانی و انسان ساز متوجه نموده است تا از سرمایه ی زندگانی خود بهترین بهره را برد و در روز قیامت نیز که «یوم التغابن: روز حسرت خوردن» است، به عذاب جان سوز الهی و تأسف جانکاه «یا لیتنی » دچار نشود و به رستگاری و همجواری با اولیای رحمانی نایل آید.
‏از این رو، موضوع یادشده را دو ساحت دنیوی و اخروی ارائه کرده، ای کاش های قرآنی را در این دو سرای زندگانی بررسی می نماییم. باشد که چرخ هدایت افروزد و طریق سعادت گشاید و آرزوهای ما را رنگ قرآنی وخدایی بخشد.
‏در شماره ی نخست این مقاله، به بیان آرزوهای زشت و زیبا در دنیا می پردازیم و بیان آرزوهای بدان و نیکان در عالم آخرت را به وقتی دیگر وا می نهیم.

[صبور]

خداوند متعال می‌فرماید: آنچه نزد شماست فانی می‌شود و آنچه نزد خداوند است پایدار و باقی است و کسانی که در انجام وظایف دینی صبر کرده‌اند پاداششان را در مقابل عمل‌های بسیار خوبشان خواهیم داد این آیه گویای این است به قارون و امثال قارونیان هر زمانی که فریب این چند روز که دنیا به شما رو آورده نخورید و به خود مغرور نشوید و از عقیده و فعل و رفتار صحیح قبل از ثروتمندیتان برنگردید (چون می‌دانید که قارون از پیروان موسی کلیم بود وقتی مقامی به او رسید و مکنت و ثروتی را به دست می‌آورد و از پیروی و عقیده و رفتار موسی گونه‌اش دست برداشت و فرعونی شد و راه او را دنبال کرد)؛ چرا؟ چون هر آنچه نزد شماست از ثروت و مقام و آسایش همه از بین رفتنی است و هر آنچه نزد خداست و رنگ بوی الهی می‌دهد و خدا از آن راضی است ماندگار و جاودان است. ادامـه آیه جواب قارون و قوم را می‌دهد که می‌گفتند: یا لیتنی؛ ای کاش این ثروت از آن ما بود و ما به جای قارون بودیم. قرآن در این مورد می‌فرماید: کسانی که در راه وظایف شرعی و دینی صبر و پایداری می‌کنند؛ یعنی دل به هوای نفسانی خود نمی‌دهند که دنبال ثروت باشند و واجباتی که بر عهده خود است را انجام می‌دهد؛ یعنی همچون قارون زمان حضرت موسی نیستند که ای کاش بگویند برای ثروتمند شدن و قارون شدن این‌ها (لِنجزینّ الذین صبروا) هستند خداوند متعال در این آیه می‌فرماید : کسانی که پا روی نفس خود می‌گذارند و هر مالی را صرف زندگی خود نمی‌کنند، به نیکوترین وجه که عمل می‌کنند اجر و پاداش می‌دهیم.

[صبور]

نکات و لطایف:

" یالیتنی" در این آیه از زبان مردم کم ایمان و دنیاپرستی است که مرتبط با آرزوهای دنیوی‌شان هست و هر انسانی ثروت و قدرت را دوست دارد. این "یالیتنی" مقدمه ای است برای گرفتاری‌های دنیوی و بالاتر، گرفتاری‌های اخروی. "یالیتنی" در آیه، ای کاش مال دار شدن در دنیا از زبان مردمان عاشق ثروت و قدرت است. نکته قابل توجه اینکه: این گونه نیست یالیتنی ها برای این است که چیزی را از دست داده‌اند و کار از کار گذشته، مثل دوستی که با او ارتباط برقرار کردند و الان برایش مصیبت به بار آورده و ای کاش می‌گوید اصلاً با او دوستی نمی‌کردم؛ گاهی یالیتنی ها ایجابی است؛ یعنی می‌گوید ای کاش من این گونه نبودم، یا این‌ها مال من بود و یا جای او بودم. این گونه ای کاش‌ها در صورتی پسندیده است که در خط مستقیم قرار گرفته شده باشد؛ مثال بارز آن مقام شهادت در جهاد فی سبیل ا... است که مجاهد تمام همّ و غمش شهادت در راه خداست، لکن در صورت عدم شهادت آرزو می‌کند که ای کاش به جای فلان رفیق شهیدش می‌بود. این یعنی رشد باطنی و معنوی، نه جزء ای کاش‌های مذموم و دست و پاگیر دنیوی و اخروی. همان‌گونه که در مباحث قبل بیان کردیم، یالیتنی هایی که در قرآن آمده را می‌توان به دو دسته دنیوی و اخروی تقسیم نمود.

15. ر ک: به آیاتی که وضع حمل و دوران حاملگی و تربیت طفل و ... را بیان نموده است. از جمله:
الف: أحقاف/ 15 ب: لقمان/ 14 ج: بقره/ 233
16.الفرقان/ 27
17.الکهف/ 42
18. النساء/ 73
19. القصص/ 80
20. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج 27، ص 64.
21. «إِذ قَالَ لَهُ قَومَه لا تَفرَح».
22 . قصص/ 77
23. بهرام پور، ابوالفضل، تفسیر یک جلدی قرآن کریم با شرح واژگان، ذیل آیه 77
24. تشریح آیات 76 و 77 سوره مبارکه قصص
25. النحل/ 96

[صبور]

فصل دوم: یالیتنی های اخروی


در فصل اول به بررسی یالیتنی های دنیوی پرداختیم. اکنون در این فصل به دسته دوم یعنی یالیتنی های اخروی خواهیم پرداخت.


ادامه دارد....

[صبور]

آیه اول:


اولین آیه ای که بررسی آن می‌پردازیم، آیه 27 سوره مبارکه انعام است. «و َلَوتَری إِذ وُقِفُوا عَلَی النَارِ فَقالُوا یالَیتَنا نُرَدُّ وَ لانُکَذِّبُ به آیاتِ رَبِّنا وَ نَکُونَ مِنَ المُؤمِنِین». «و اگر ببینی منکران را هنگامی که بر آتش عرضه می‌شوند، می‌گویند: ای کاش به دنیا بازگردانده می‌شدیم و دیگر آیات پروردگارمان را تکذیب نمی‌کردیم و از مؤمنان می‌شدیم».


شرح و توضیح:
طبیعت آدمی چنین است که تا عذاب و عقاب الهی را با چشمانش نبیند و آن را حس نکند، به کفران و بی توجهی خود ادامه می‌دهد. وقتی مرگ را می‌بیند و در حال احتضار می‌رود، حس می‌کند راه برگشتی نیست به حالت اضطرار می‌افتد؛ در آن حالت از کفران و بی توجهی دست برمی دارد، نه به خاطر ایمان آوردن، بلکه به خاطر نجات دادن خودش از عذاب الهی. در قرآن حال چنین افرادی بیان شده، که وقتی مرگ سراغشان می‌آید و دیگـر هیچ راه نجاتـی فراسوی خود نمی‌بینند، توبه می‌کنند؛ ولی خداوند می‌فرماید توبه این‌ها سودی برایشان ندارد. خداوند می‌فرماید: «و لَیسَتِ التَوبَهُ لِلَذِینَ یَعمَلُونَ السَیِّئاتِ حَتی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ المَوتَ قَال إِنِّی تُبتُ الآنَ وَ لَاالَذینَ یَمُوتُونَ وَ هُم کَفّارُ اُولئِکَ أَعتَدنَا لَهُم عَذاباً أَلِیماً».(26) توبه و بازگشتی برای کسانی که گناهان را در نهایت خود انجام داده‌اند، نیست. وقتی مرگ سراغ یکی از این افراد می‌رود، آن وقت لب به سخن می‌گشایند و توبه و مغفرت آرزو می‌کنند. نه

هرگز مرگ از آن‌ها دور نمی‌شود، در حالی که دل و قلبشان کافر است ولی زبانشان به توبه و استغفار باز است.

[صبور]

در آیه مورد بحث نیز این گونه است؛ وقتی این نوع افراد هر کاری که از دستشان برمی آید، انجام می‌دهند در گناه و شهوت و ظلم و بی عدالتی غوطه‌ورند؛ آتش دوزخ را می‌بینند (و لو تری إذ وُقفوا علی النار)، اینجاست که با افسوس لب به ای کاش باز می‌کنند و می‌گویند: ای کاش (بار دیگر به دنیا)بازگردانده می‌شدیم (فقالوا یالیتنا نُرد) چرا راه بازگشت؟ چون دست از تکذیب و انکار آیات الهی بردارند و به قول خودشان مؤمن شوند. (و لانکذب به آیات ربنا و نکون من المؤمنین) جالب این جاست که وقتی این افراد در پیشگاه الهی حاضر می‌شوند از آن‌ها سؤال می‌شود که آیا این بازگشت و کیفر اعمال حق نبود؟ در جواب پروردگار می‌گویند: (قالوا بَلی وَ رَبنا) قبول دارند حق است، ولی قرآن می‌فرماید: اگر بازگردند که هرگز این گونه نمی‌شود، مؤمن نمی‌شوند و دوباره اعمال خلافشان را از سر می‌گیرند. (و إنهم لکاذبون)(27) یکی از عواملی که این گروه با وجود اینکه آتش را می‌بینند ولی قلباً باور ندارند و اگر بازگردانده شوند، به همان کارهایشان ادامه می‌دهند این است که روحیه آخرت گرایی آن‌ها ضعیف بلکه نابود شده است. دلیل این مطلب را امیرمومنان بیان می‌فرمایند: حضرت خطاب به فرزندشان می‌فرماید: ای پسرم! من تو را از دنیا و تحولات گوناگونش و نابودی و دست به دست گردیدنش آگاه کردم و از آخرت و آنچه برای انسان‌ها در آنجا فراهم است، اطلاع دادم و برای هر دو مثال‌ها زدم تا پند پذیری و راه و رسم زندگی بیاموزی؛ همانا داستان آن کس که دنیا را آزمود، چنان مسافرانی است که در سرمنزلی بی آب و علف و دشوار اقامت دارند و قصد کوچ کردن به سرزمینی را دارند که در آنجا آسایش و رفاه فراهم است. پس مشکلات راه را تحمل می‌کنند، و جدایی دوستان را می‌پذیرند و سختی سفر و ناگواری غذا را با جان و دل قبول می‌کنند تا به جایگاه وسیع و منزلگاه امن، با آرامش قدم بگذارند و از تمام سختی‌های طول سفر احساس ناراحتی ندارند و هزینه های مصرف شده را غرامت نمی شمارند و هیچ چیز برای آنان دوست داشتنی نیست جز آن که به منزل امن، و محل آرامش برسند. اما داستان دنیاپرستان همانند گروهی است که از جایگاهی پر از نعمت‌ها می‌خواهند به سرزمین خشک و بی آب و علف کوچ کنند، پس در نظر آنان چیزی ناراحت کننده تر از این نیست که از جایگاه خود جدا می‌شوند و ناراحتی‌ها را باید تحمل کنند. (28)

[صبور]

نکات و لطایف:




مراد از کلمه «بل» آن است که اگر آن‌ها تمنای بازگشت به دنیا می‌کنند که ایمان بیاورند و اعمال صالح انجام دهند، از این باب نیست که آنها به ایمان و اعمال صالح راغب هستند، بلکه از این جهت است که خوف قیامت باعث شده با این درخواست زمینه نجات خود را فراهم سازند. آنچه را که از حقایق مانند جهنم و جزای اعمال و نیات شوم خود در دنیا پنهان می‌داشتند، اکنون همه آن‌ها در جلوی چشمشان ظاهر شده، تا آنجا که اعضا و جوارحشان نیز بر علیه آن‌ها گواهی می‌دهند. حضرت علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه شریفه می‌فرمایند: «این آیه و آیات بعد بیان عاقبت انکار و اصرار کفر و سرانجام اعراضشان (کفار) از آیات الهی می‌باشد. آن‌ها آرزو می‌کنند بار دیگر به دنیا برگشته و در سلک مؤمنین درآیند، باشد که از عذاب آتش قیامت برهند. این آرزویشان نظیر همان انکار شرک به خدا و سوگند دروغشان، از باب ظهور ملکات نفسانیه آن‌هاست؛ چه کفار همان طوری که دروغ ملکه نفسانی‌شان بود آرزوی خیرات و منافعی هم که از آنان فوت شد، مخصوصاً وقتی که فوت آن مستند به اختیار خودشان و قصور تدبیر در عملشان باشد، خود ملکه دیگری است در نفسشان؛ همچنان که اظهار تأسف و تحسری هم که درباره کوتاهی در امر قیامت می‌کنند پس گفته نشود که آرزوی امر محال چه معنا دارد؟ علاوه بر آن که آرزوی امر محال هم صحیح است، همان طور که آرزوی امری که ممکن هست ولی دشوار است، صحیح است؛ نظیر آرزوی برگشتن ایام گذشته و امثال آن.

26.النساء/ 18
27. الأنعام/ 30
28.نامه 31 نهج‌البلاغه: نامه امام به فرزندش امام حسن وقتی از جنگ بازمی گشت و به سرزمین (حاضرین) رسیده بود و در سال 38 هجری ایراد فرمود.

[صبور]

آیه دوم:


دومین آیه ای که در این فصل به آن خواهیم پرداخت، آیه 27 و 28 سوره مبارکه فرقان است. «وَ یَومَ یَعِضَّ الظَالِمُ عَلی یَدَیهِ یَقُولُ یالَیتَنِی اِتَّخَذتُ مَعَ الرَسُولِ سَبِیلاً * یاوَیلَتی لَیتَنِی لَم أَتَّخِذَ فُلانَاً خَلیلاً». « (و به یاد آر) روزی که ستمگر پشت دست‌های خود را به دندان می‌گزد، می‌گوید: ای کاش همراه پیامبر (ص) راهی را به سوی خدا پیش می‌گرفتم * ای وای کاش من فلانی را (که سبب بدبختی من شد) به دوستی نمی‌گرفتم»
شرح واژگان:

یعضّ: گاز می‌گیرد، می‌گزد. یدیه: دو دستش. لم أتّخذ: نگرفتم. خلیل: دوست صمیمی. أضلّنی: گمراهم کرد. خذول: بسیار خوارکننده. إتّخذتُ (أخذ): گرفته بودم.
شرح و توضیح:

شأن نزول: آیه شریفه درباره دو نفر از مشرکان به نام عقبه و أُبیّ ابن خلف نازل شده است، چون عقبه بعد از اینکه مسلمان شده بود به درخواست أبیّ از اسلام برگشت و مرتد شد؛ آیه نازل شده و فرمود: ظالم دست خویش را از شدت حسرت به دندان می‌گزد، می‌گوید: ای کاش با رسول خدا راهی برگزیده بودم. یکی از عنوان‌های قیامت " یوم الحسرۀ" می‌باشد؛ چرا که شخص گنه کار در روز قیامت می‌بیند که می‌توانسته با چند روز شکیبایی در برابر معصیت خود را از این شدائد نجات دهد. (29) ظالم سخن خود را چنین ادامه می‌دهد: ای وای بر من، کاش فلان شخص گمراه را دوست خود نمی‌گرفتم. آنگاه ادامه می‌دهد: این دوست خائن مرا گمراه ساخت، در حالی که پند و بیداری و سعادت سراغم آمده بود. در پایان آیه آمده است: شیطان همواره مایه خذلان و دوری انسان از حق و سعادت است، چرا که شیطان انسان را از راه راست دور می‌سازد و در بیابان تنهایی رها می‌کند. (30) خداوند متعال مکرر در قرآن کریم به انسان گوشزد می‌کند که شیطان دشمن آشکار شماست؛ (31) و می‌دانیم که دشمن درصدد ضربه زدن به انسان است و یکی از بزرگ‌ترین ضربه‌هایی که شیطان به انسان وارد می‌کند دور کردن او از صراط مستقیم و غرق کردن انسان در دنیا است.

[صبور]

امیرمومنان علی (ع) در این رابطه می‌فرمایند: «مردم در دنیا دو دسته‌اند: یکی آن کس که در دنیا برای دنیا کار می‌کند و دنیا او را از آخرت باز می‌دارد، بر بازماندگان خویش از تهیدستی می‌ترسد و از فقر خویش در امان است؛ پس زندگانی خود را در راه سود دیگران از دست می‌دهد! و دیگری آن که در دنیا برای آخرت کار می‌کند و نعمت‌های دنیا نیز بدون تلاش به او روی می‌آورد، پس بهره هر دو جهان را چشیده و مالک هر دو جهان می‌گردد و با آبرومندی در پیشگاه خدا صبح می‌کند و حاجتی را از خدا درخواست نمی‌کند جز آن که روا می‌گردد. (32)
از این کلام امیرالمؤمنین (ع) نکات ارزشمندی فهمیده می‌شود؛ از آن جمله این که دوست هم همانند دنیا دو نوع است؛ دوستی که تو را مثل دنیا دعوت به خودش می‌کند و زندگیت را پر از دنیا و آن چـه در دنیاست مشغول می‌کند، و وقت دیگر برایت نمی‌گذارد. این یک نوع دوستی است که انسان انتخاب می‌کند و هم نشین او می‌شود. نوع دیگر دوستی، رفیقی است که برادر دینی خود را به یاد آخرت می‌اندازد. از روی اعتدال و انصاف از همه امکانات دنیوی بهره‌مند می‌شود، ولی برای آبادانی و ساختن آخرتش قدم بر می‌دارد. این نوع دوستی برخلاف دوستی نوع اول است که عاقبتش منجر به افسوس و حسرت می‌شود. همان گونه که قرآن می‌فرماید: در قیامت آن شخص آنقدر از این دوست و هم‌نشینی که انتخاب کرده بود به خاطر ضرر و زیانی که به او وارد کرده است، ناراحت و غمگین است که ناخدآگاه دست‌هایش را می‌گزد و می‌گوید: ای کاش با فلانی رفیق نمی‌شدم و رابطه ای میان من و او نبود. این داستان قرآنی که چنین فردی در قیامت این سخن را از دو لبش جاری می‌کند، برای انسان‌هایی که اولی الألباب هستند و در قرآن تدبر می‌کنند، نصیحتی بس ارزشمند است. خداوند متعال در این آیات صحنه قیامت را از زبان کسانی که به سرنوشت افسوس خوردن و ای کاش گفتن دچار می‌گردند، به تصویر می‌کشد و می‌فرماید: «بندگانم، عاقبت کسانی را که از کردارشان در دار دنیا پشیمان اند، را بنگرید که مبادا شما نیز در قیامت کلمه "یالیتنی" بر زبانتان جاری باشد.

[صبور]

نکات و لطایف:

اظهار تأسف و ناراحتی شدید ستمگران در قیامت از دوستی با افراد ناباب در دنیا. « ... یَقُولُ الظَالم ... یاوَیلَتی لَیتَنِی لَم أَتَّخِذُ فُلاناً خَلِیلاً»؛ خلیل به معنای صدیق و دوست است. دوستی با افراد ناباب دارای تأثیر سوء بر عقیده و رفتار و سرنوشت انسان است. «یاویلتی ... » دوستی با رفیقان هرزه موجب تأسف و پشیمانی زیاد در روز قیامت می‌گردد. حضرت علـی (ع) در رابطه با این موضوع در روایتی می‌فرمایند: «چه بسا اندکی که از فراوانی بهتر، نه در یاری دادن انسان پست چیزی وجود دارد و نه در دوستی با دوست متهم».(33)
ظالمان در روز قیامت دوستان ناباب را عامل گمراهی خود معرفی می‌کنند. قرآن در ادامه می‌فرماید: در قیامت شخص نادم و پشیمان لب به سخن گشوده و می‌گوید: «همانا او (دوست ناباب) مرا از این ذکر (قرآن)، پس از آن که برایم آمد، گمراه کرد و شیطان انسان را پس از گمراه کردنش بی یاور رها می‌کند».(34) نکاتی که از این آیه شریفه برداشت می‌شود، از این قرار است. دوستی و نزدیکی با افراد گمراه عامل غفلت و دوری از تعالیم بیدارگر قرآن است. قرآن کریم مایه بیداری و هوشیاری انسان‌هاست. تعبیر از قرآن به " ذکر" که به معنای یاد و یادآوری است، مشعر به همین نکته می‌باشد. مقصود از «الذّکر» به قرینه آیه بعد که از مهجور شدن قرآن و فراموش شدن آن در میان جامعه سخن می‌گوید و نیز به این دلیل که یکی از نام‌های قرآن «ذکر» است، (35) قرآن می‌باشد. شیطان عامل کشیده شدن آدمی به پست‌ترین مراتب ذلت و خواری است. " خذول "، صیغه مبالغه از ماده " خذلان" است؛ یعنی شدیدترین مرحله خفت و خواری.

[صبور]

علامه طباطبایی (ره) در تفسیر آیه می‌فرماید: راغب در مفردات گفته کلمه «عضّ» به معنای دندان گرفتن است؛ همچنان که خداوند متعال فرموده: «عضّوا علیکم الأنامل؛ سر انگشتان خود را به دندان بگزند»؛ و نیز فرموده: «و یوم یعضّ الظالم؛ روزی که ستمگر دستان خود را با دندان می‌گزد».(36)و این عبارت است از ندامت، چون عادت مردم همین است که در هنگام ندامت چنین می‌کنند. این بود کلام راغب؛ و به همین جهت در چنین مواقعی آرزو می‌کنند ای کاش فلان کار که در اثر فوتش به چنین روزی دچار شدم از من فوت نمی‌شد، همچنان که قرآن حکایت کرده که می‌گویند: «یالَیتَنِی لَم أَتَّخِذُ فُلاناً خَلیلاً»؛ و ظاهراً مراد به ظالم جنس ستمگر باشد و آن عبارت است از هر کسی که به هدایت رسول مهتدی نشود و مراد به رسول هم جنس رسول است، هر چند که از نظر مورد، مراد به ظالم ستمگران است و مراد به رسول، رسول خداست؛ و معنای آیه شریفه این است که: «بیادآر روزی را که ستمگر آن چنان پشیمان می‌شود که از شدت ندامتش می‌گوید: ای کاش راهی با رسول باز می‌کردم و در نتیجه راه باریکی به سوی هدایت بدست می‌آوردم». «یاوَیلَتی لَیتَنِی لَم أَتَّخِذُ فُلاناً خَلیلاً»؛ این جمله تتمّه آرزوی ستمگر نادم است و کلمه " فلان"، کنایه از نام شخص مذکر و کلمه " فلانه" کنایه از نام شخص مؤنث. راغب می‌گوید: کلمه «فلان و فلانه»، کنایه از انسان و «الفلان و الفلانه» با الف و لام، کنایه از حیوانات. این بود کلام راغب. بعضی از مفسرین گفته‌اند: کلمه " فلان" در آیه کنایه از شیطان است، گویا مفسر نامبرده نظرش به آیه بعدی است که می‌فرماید: شیطان آن روز آدمی را تنها می‌گذارد و یا این حرف با سیاق آیه سازگاری ندارد؛ و از لطایف تعبیرات قرآن یکی تعبیر در آیه قبلی (یالیتنی اتّخذت) است؛ و در آیه مورد بحث (یا لیتنی لم أتّخذ) است. در این تعبیر در ندا و استغاثه تدریجی بکار رفته – در آیه اول منادی حذف و اشاره به اینکه او نجات دهنده ای می‌خواهد، هر که باشد، باشد؛ و آوردن کلمه " ویل" در این آیه می‌فهماند که برای او روشن است که دیگر کسی نیست تا او را از عذاب نجات دهد. (37)