مرگ

[گل مريم]

این مطلب برگرفته شده از کتاب معاد شهيد محراب آيةالله سيد عبدالحسين دستغيب

مرگ

حقيقت مرگ، بريده شدن علاقه روح از بدن است. براى علاقه روح به بدن، تشبيهات زيادى شده است. بعضى گفته ‏اند: مثل كشتيبان و كشتى كه مرگ، كشتى را از تحت اختيار كشتيبان بيرون مى ‏برد.

مى ‏گويى: پاى من، دست من، چشم من، من غير از دست و پا و چشم و گوش است. وقتى كه مى‏ گويى رفتم، درست است كه تو رفتى ليكن به پايت رفتى و تو غير از پا هستى.


مى‏ گويى ديدم، شنيدم، گفتم، همه برگشتش به شخص واحد است، اين شخص، روح شريف است كه از اين مظاهر ظهور پيدا مى‏كند، روح مى‏ بيند، مى‏ شنود، اما آيا از اين سوراخ چشم و گوش؟ پس بيننده روح است. اين چشم آلت ديدن او است، روح، چراغى است كه در ظلمتكده تن روشن گرديده است و از مجراى چشم و گوش و ساير حواس، روشنايى مى‏دهد.


مرگ يعنى جابه جا كردن چراغ؛ مثلا فرض كنيد در كلبه‏ اى كه چندين سوراخ داشته باشد، چراغ گازى قرار دهيد، از اين مجراها روشنى مى‏ دهد، اگر چراغ را بيرون برديد، تاريك مى‏ شود. مرگ يعنى بيرون بردن اين چراغ از بدن ليكن بايد دانست كه علاقه روح به بدن نه از جهت حلول است؛ يعنى روح داخل بدن باشد، نه اين طور نيست؛ چون روح مجرد است و جسم نيست و داخل و خارج ندارد، فقط علاقه و توجه تامى به بدن دارد؛ مرگ يعنى قطع علاقه از بدن.


واجب است كه اعتقاد داشته باشيم كه مرگ به اذن خداست. همان كسى كه روح را در شكم مادر به بدن علاقه داد تا روز آخر همان كس هم قطع علاقه مى‏كند، محيى اوست و مميت هم اوست. در قرآن زياد ذكر شده كه خدا زنده مى‏كند و خدا مى‏ ميراند. بعضى از عوام از عزرائيل بدشان مى ‏آيد و او را دشمن مى‏ دانند؛ اما نمى‏ دانند كه او پيش خود كار نمى‏ كند، او از طرف پروردگار عالم مأموريت دارد.

[گل مريم]

كيفيت قبض روح‏


در كيفيت قبض روح، درضمن احاديث معراج آمده است كه حاصلش اين است:

لوحى جلوى حضرت عزرائيل است كه نام همه افراد در آن ثبت شده، هر كس اجلش برسد، اسم او پاك مى‏ شود و فوراً عزرائيل در آن واحد، قبض روحش مى‏ كند. ممكن است هزارها نفر نامشان پاك شود و عزرائيل هم قبض روحشان نمايد، تعجبى ندارد؛ مثل بادى كه هزار چراغ را يك مرتبه خاموش كند. همه به خدا بر مى ‏گردد. عزرائيل قبض روح مى‏ كند؛ اما در حقيقت خدا ميرانده؛ چون از طرف خداوند جل و علا است و از اين رو قرآن مجيد قبض روح را به خدا نسبت داده است‏^{( الله يتوفى الانفس حين موتها... زمر 42. )}.

و در جاى ديگر نسبت به عزرائيل داده است‏^{(قل يتوفكم ملك الموت الذى وكل بكم... سجده:11. )}.

و در جاى ديگر به ملائكه‏^{( فكيف اذا توفتهم الملائكة... محمد (صلى الله عليه و آله و سلم): 27. )} كه اعوان و انصار عزرائيل‏ اند، هر سه صحيح است؛ چون عزرائيل و اعوان و ياران او به امر خداوند جانها را مى‏ گيرند، مانند سلطانى كه به وسيله لشكر و سردارانش كشورى را فتح مى‏ كند، پس صحيح است كه گفته شود لشكر فلان كشور را فتح كرد؛ چنانچه اگر بگويند فلان سردار فتح كرد، نيز درست است و در حقيقت سلطان كه تدبير و حكمرانى لشكر با او است فتح كرده است و اين مثال براى نزديك شدن مطلب به فهم است و گرنه اصل مطلب از اينها بالاتر است.


بالجمله، خداست كه در موقع مرگ، جان را مى‏ گيرد؛ ولى متوجه باشيد كه پروردگار عالم دنيا را دار اسباب قرار داده، از آن جمله براى مرگ هم اسبابى معين فرموده؛ مانند از بام افتادن، مريض شدن، كشته شدن و غيره؛ البته اينها بهانه و سبب است؛ چون بسيارى هستند كه مرضهاى سخت‏تر از او هم داشتند و نمردند، پس اين به تنهايى موجب مرگ نمى‏ شود. اگر پيمانه عمرش تمام شده باشد، جانش را پروردگار عالم قبض مى‏ فرمايد و گرنه چه بسيار اشخاصى كه صحيح و سالم بودند و بدون هيچ گونه سابقه كسالتى مردند.

[گل مريم]

جمله ديگر راجع به ملك الموت است كه براى قبض ارواح مى‏ آيد، شكلش نسبت به محتضر فرق مى‏ كند.

دارد كه حضرت ابراهيم (عليه السلام) تقاضا كرد كه شكل عزرائيل هنگام قبض روح كافر ببيند، عرض كرد طاقت نداريد. فرمود ميل دارم ببينم. عزرائيل خودش را به آن هيأت نشان داد و ابراهيم ديد صورت مردى است سياه رنگ كه موى بدنش ايستاده، بد بو، لباس سياه پوشيده، از دهان و بينى او شراره آتش و دود خارج مى ‏شود، ابراهيم (عليه السلام) غش كرد، پس از به حال آمدن، فرمود: اگر كافر هيچ عذابى نداشته باشد بس است عذابش در ديدن تو^{(بحارالأنوار: 6/143/ باب ملك الموت. )} وبالعكس هم راجع به مؤمن‏^{(همان: 172/ باب ملك الموت. )}.


شياطين هم براى اغوا از طرف چپ محتضر مى ‏آيند. ملائكه هم از طرف راست. كار شياطين هميشه فريب دادن است. مخصوصاً هنگام مرگ كه اگر ايمانى هم باشد بدزدند؛ چون ميزان سعادت و شقاوت آخر كار است، همان طورى كه زندگى كرده مى‏ ميرد و همان طورى كه مرده زنده مى‏ شود^{(كما تعيشون تموتون و كما تموتون تبعثون (منازل الاخرة و المطالب الفاخره: 19) )}، هر آرزويى كه داشته باشى، هنگام مرگ با آن آرزو مى‏ ميرى، اگر آرزويت ديدن جمال على (عليه السلام) است، مونست جمالش مى ‏باشد، اگر آرزويت هوا و هوس است، آن هنگام نهايت طلوعش مى ‏باشد ليكن كسانى كه اهل ايمان شدند خداوند وعده فرموده است كه او را نگهدارد و شيطان را به او دسترس نيست‏^{( يثبت الله الذين امنوا بالقول الثابت فى الحيواة الدنيا و فى الاخرة... ابراهيم: 27. )}.

به ابى زكرياى رازى هنگام مرگش مى‏ گفتند بگو: لااله الا الله مى‏ گفت نمى‏ گويم، حالت غشوه ‏اى به او دست داد، پس از اين كه به هوش آمد، گفت: كسى به نظرم آمد كه مى‏ گفت: اگر مى‏ خواهى خوشبخت شوى، بگو عيسى ابن الله. من گفتم نمى‏ گويم. پس از اصرار زياد گفت بگو: لا اله الا الله. گفتم: چون تو مى‏ گويى نمى‏ گويم. حربه‏ اى آمد و او را پرت كرد، حالا كلمه حقه را مى‏ گويم، آن وقت شهادتين رابر زبان جارى ساخت و از دنيا رفت.

كسى كه يك عمر از روى صداقت موحد بود، چطور در آن هنگام شيطان بر او مسلط مى ‏شود. بلى اگر مدت عمرش را به پيروى از شيطان گذرانده، در آن ساعت هم انيسش شيطان است.

[گل مريم]

آسانى و سختى جان دادن‏


در روايات و احاديث، تصريحاتى به سختى جان كندن شده است و در بعضى از روايات تشبيه به كندن پوست از بدن زنده گرديده. و در بعضى ديگر است كه اگر سنگ آسيا يا ميخ در قلعه را در چشم بگذارند و آن در به حركت بيايد از سكرت مرگ آسانتر است. و در برخى ديگر از روايات سختى آن تشبيه شده به اين كه بدنى را با قيچى يا اره قطعه قطعه كنند. و از بعضى از محتضرين هم ناراحتى‏ هاى فوق العاده مشاهده مى‏ شود كه گفتنى نيست.

براى بعضى هم مردن مثل بو كردن بهترين گلهاست‏^{( الذين تتوفاهم الملائكة طيبين يقولون سلام عليكم ادخلوا الجنة بما كنتم تعملون نحل: 32. )}. در بعضى روايات مى‏ فرمايد تغيير لباس كثيف به تميز است و در پاره ديگر تشبيه به برداشتن غلها و بندها از بدن شده است؛ يعنى مرگ، خلاصى پيدا كردن از محبس عالم طبيعت است.


به طور كلى هيچ يك از اين دو قسم جان دادن كليت ندارد بلكه نه هركس اهل ايمان شد آسان جان مى‏ دهد بلكه بسيارى از مؤمنين هستند كه لطف خداى متعال شامل حالشان مى‏ شود و بعضى از گناهانشان را به سختى جان كندن جبران مى ‏فرمايد، با اين كه مؤمن از دنيا مى‏ رود ليكن چون بايد پاك برود، او را اصلاح مى‏ كنند و نسبت به كفار دهانه آتش و مقدمه عذابشان مى ‏باشد^{( فكيف ءاذا توفتهم الملائكة يضربون وجوههم و أدبارهم محمد (صلى الله عليه و آله و سلم): 27. )}.


گاه هم مى‏ شود كه كفار و فساق، آسان جان مى‏ دهند؛ چون اين شخص اهل عذاب است ليكن در عمرش كار خوبى هم كرده، آسان جان مى ‏دهد كه حسابش همين جا تصفيه شده باشد؛ مثلا به واسطه انفاقى كه كرده يا كمك به مظلومى كه نموده، در عوض آسان جان مى ‏دهد تا ديگر در آخرت، طلبى نداشته باشد؛ چنانچه مؤمن براى پاك شدن از گناه، سخت جان مى‏ دهد. در حقيقت براى كافر، جان دادن، اول بدبختى است، چه آسان و چه سخت و براى مؤمن هم نعمت و سعادت است، چه آسان و چه سخت.


بنابراين، به هيچ وجه آسانى و سختى جان دادن نسبت به مؤمن و كافر، نيكوكار و بدكار، كليت ندارد.

[گل مريم]

در جلد سوم كتاب بحارالانوار، حديث شريفى است كه روزى خاتم الانبياء محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) به ديدن ابن عم گرامى خود على بن ابى طالب (عليه السلام) تشريف آوردند، در حالى كه ايشان چشم درد شديدى داشتند، به طورى كه صداى ناله آقا را بلند كرده بود، با آن كه اميرالمؤمنين (عليه السلام) كوه صبر بود، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) خبر موحشى به على (عليه السلام) داد كه سختى درد چشم را فراموش فرمود، فرمود:
يا على! جبرئيل به من خبر داد كه قبض روح كافر را كه مى‏ كنند، عده ‏اى از ملائكه عذاب مى‏ آيند و با تازيانه‏ ها و سيخ هاى آتشين جان آنها را مى‏ گيرند.

اميرالمؤمنين عرض كرد: يا رسول الله! اين طور جان دادن هم از امت شما هست؟.
فرمود: آرى، سه طايفه از مسلمانان هستند كه اين طور جان مى‏ دهند؛ اول: حاكم جور است. دوم: خورندگان مال يتيم. سوم: شاهد ناحق است؛ يعنى كسى كه بر خلاف حقيقت شهادت مى‏ دهد^{( بحارالانوار: 6/170. )}.

اجمالا از ماست كه بر ماست. هركس آنچه را كرده مى‏بيند، آسان يا سخت جان دادن، نتيجه اعمالمان است.
پناه بر خدا! گاهى ممكن است انسان به واسطه بدى اعمال، بى ‏ايمان از دنيا برود^{( ثم كان عاقبة الذين أسائوا السوأى أن كذبوا بئايات الله و كانوا بها يستهزءون)}.

در تذكره ‏ها و شرح حالات، ضمن حالات فضيل اياز تايب مشهور مى‏ نويسند:

داناترين شاگردانش مريض شد. به حد مرگ رسيده بود. فضيل و عده ‏اى به عيادتش آمدند. فضيل سوره يس را شروع به خواندن كرد. اين بدبخت زير دست استادش زد و گفت: نمى‏ خواهم قرآن بخوانى! بدبختى كه يك عمر به مسجد، به مدرسه، به مجلس عبادت مى ‏آمد، اهل قرآن بود، حالا مى‏ گويد نمى‏ خواهم قرآن بخوانى و شهادتين را هم نگفت و در همان مجلس مرد.

فضيل از اين قضيه خيلى اندوهناك شد، در گوشه‏ اى خزيد و از خانه بيرون نيامد تا اين كه همان شاگرد را در خواب ديد. از او سبب عاقبت به شرى او را پرسيد، گفت: سه چيز در من بود كه بى‏ ايمان از دنيا رفتم:
اول: حسد كه نمى ‏توانستم كسى را بالاتر از خودم ببينم. آرى، حسد ايمان را چون آتش كه هيزم را مى‏ خورد، از بين مى ‏برد^{( الحسد يأكل الايمان كما تأكل النار الحطب (اصول كافى: 2/306). )}.

دوم: نمامى؛ يعنى ميان مردم را به هم زدن‏^{(ويل لكل همزة لمزة همزه 1. )}. زن و شوهر را از هم جدا مى‏ كند، اگر كسى پشت سر ديگرى حرف زد، مبادا تو بروى برايش خبر ببرى كه فلان كس فحشت داد! نه بلكه بر عكس اگر بين دو نفر شكر آب است، بگو فلانى پشت سر تو خوبى ‏ات را مى‏ گفت، اينجا دروغ عيبى ندارد؛ چون بين دو نفر را اصلاح مى‏ دهد. بر عكس نمامى كه بزرگترين عيب است. علاوه بر اين كه كدورت و نفاق را زيادتر مى ‏كند، خيال راحت شخص بيچاره را كه برايش خبر آورده از بين مى ‏برد، دلش را چركين مى‏ نمايد و ايجاد فتنه - كه بدتر از قتل است - مى‏ كند^{(...و الفتنة أكبر من القتل... بقره: 217. )}.

سوم: شرابخوارى است. بلى اين سه گناه بزرگ موجب شد كه كسى كه عالم و فاضل و مدرس و غيره بود، بى‏ ايمان از دنيا برود^{( در كتاب گناهان كبيره به قلم حضرت آيت الله دستغيب، اين گناهان و اثرهاى آنها مفصلا شرح داده شده است. )}.

[گل مريم]

دوست داشتن مرگ‏

مطلب مهمى كه بايد دانسته شود حب لقاء الله است؛ يعنى مؤمن نبايد از مرگ بدش بيايد و از آن وحشت داشته باشد، نه آن كه آرزوى مرگ كند، يا (پناه بر خدا) خودكشى نمايد؛ زيرا تا در اين عالم است مى ‏تواند از گناهان توبه كند و خود را پاك نمايد و بر خيرات خود بيفزايد بلكه هر وقت خداوند مرگ او را خواست، بايد مرگ را در آن حال نعمت بداند؛ زيرا اگر اهل اطاعت خداست، زودتر به دار ثواب مى‏رسد و از آثار حسنه كردارش بهره ‏مند مى‏ گردد و اگر گنهكار است، به وسيله مرگ، رشته گنهكارى‏ اش گسيخته و استحقاق عقوبتش كمتر مى ‏شود.


خلاصه، عاقل بايد مرگ را در وقتى كه خدا بخواهد دوست بدارد؛ چون يگانه وسيله رسيدن به تمام سعادت اوست؛ يعنى خلاصى از دار الغرور و رسيدن به دار السرور و ورود بر بساط حضرت آفريدگار و وصال دوستان حقيقى؛ يعنى حضرت محمد و آل اطهارش (عليهم السلام) و ساير ارواح شريفه اخيار و ابرار است.
و همچنين بايد تأخير مرگ و طول عمر را تا اندازه ‏اى كه خدا خواهد دوست بدارد، براى اين كه بيشتر بتواند براى اين سفر مبارك و طولانى تدارك ببيند.

[گل مريم]

مذموم بودن علاقه ‏مندى به دنيا عقلا و شرع

كراهت از مرگ و دوستى ماندن در دنيا به جهت بهره ‏مندى از خوشي هاى آن؛ چنانچه حال اكثر مردم است، غلط و بى ‏جاست؛ چه عقلا و چه شرعا.


اما عقلا؛ پس اولا خوشى مطلق در اين عالم يافت نمى ‏شود، تا صد مشت در دهنى نزند، لقمه ‏اى در آن نمى‏ گذارد، كدام خوشى است كه صدها ناخوشى و ناراحتى پس و پيش آن را نگرفته باشد؟ اگر جوانى است، پيرى و ناتوانى، پيش آمد قطعى آن است. اگر سلامتى است كه شرط اساسى هر بهره ‏مندى از خوشي هاى اين عالم است، در هر لحظه انواع مرض هاى گوناگون آن را تهديد مى‏ كند. اگر مال است كه وسيله به خوشي هاست كه به هزاران ناراحتى به دست مى‏ آيد و به هزاران آفت محفوف و همراه است و اگر مقام و منصب است كه با هزاران مزاحمت توأم است و از همه گذشته، تمام آنها در معرض فنا و زوال است.

دل بر جهان مبند كه اين بى ‏وفا عروس

با هيچ كس شبى به محبت به سر نكرد

[گل مريم]

دوستى دنيا صفت كفار و سر هر گناه‏


اما شرعا:
قرآن مجيد حب دنيا را يكى از صفات كفار دانسته و فرموده: ...رضوا بالحيواة الدنيا و اطمأنوا بها...^{( يونس: 7. )}..

يعنى: كفار به زندگى دنيوى دلخوش شدند و به آن قرار گرفتند.

و نيز فرموده: ارضيتم بالحيوه الدنيا من الاخره....

يعنى: آيا به جاى حيات هميشگى آخرت، زندگى فانى دنيوى را پسنديده ‏ايد.

و درباره يهود مى ‏فرمايد: ...يود أحدهم لو يعمر ألف سنة^{( بقره: 96. )}...

هر يك از آنها دوست مى‏ دارد هزار سال در دنيا عمر كند.


و آيات قرآن مجيد در اين باره زياد و همچنين اخبار و روايات بى ‏شمار است.

در اين‏جا حديث مشهور نبوى (صلى الله عليه و آله و سلم) كافى است كه مى ‏فرمايد: حب الدنيا رأس كل خطيئة^{( نهج الفصاحه: 283/ح 1342. )}

يعنى: دوستى دنيا سر منشأ تمام گناهان است.

[گل مريم]

كراهت از مرگ و گريه بر بستگان‏


از آنچه ذكر شد، دانسته گرديد كه كراهت از مرگ و طلب عمر زياد از جهت دلخوشى به آن و حائل شدن مرگ بين او و آنچه مورد علاقه ‏اش است عقلا و شرعا ناپسند است؛ اما اگر كراهت از مرگ و حب دنيا تأخيرش براى اين باشد كه بيشتر تدارك سفر آخرت كند و چون توسط مرگ دفتر اعمال بسته مى‏ شود، مايل است ديرتر بميرد تا بيشتر بهره ببرد، بسيار خوب است.


اما ناراحتى و كراهت از مرگ بستگان و دوستان و وحشت و ناراحتى از مرگ ايشان، اگر از جهت مادى باشد غلط و بى‏ جاست؛ مثلا گريه كند كه چرا آنها از خوشي هاى اين عالم بريده شده ‏اند، يا اين كه خودش از خوشي هاى كه به وسيله او به آنها مى‏ رسيد، محروم گرديد، ولى اگر از جهت مفارقت و جدايى باشد، نظير چند همسفر و همخرج كه يكى از آنها جدا شود و زودتر به وطن مألوف برسد قهرا ديگران متأثر مى‏ شوند، اگر اين طور باشد، بسيار خوب است، بلكه مستحب است كه براى مؤمن و ابطلاء به مفارقت و دورى او گريه كند، به خصوص در صورتى كه با بودن آن مؤمن، بهتر و بيشتر مى ‏توانست تدارك توشه سفر آخرت را ببيند.

[گل مريم]

بى‏ صبرى نتيجه غفلت از آخرت‏


چون بيشتر مردم خصوصا زنها گرفتار حب دنيا هستند، هرگاه كسى از بستگانشان بميرد، سخت ناراحت شده و از پا در مى‏ آيند و جزع و بى‏ صبرى را از اندازه گذرانيده؛ مانند كسى كه مى‏ خواهد هميشه در دنيا بماند و آن كه مرده، نيست شده است، اگر مى‏ دانست آن كه مرده مسافرى بوده كه زودتر به وطن رسيده و او هم به زودى به او ملحق خواهد شد، چنين بى‏ صبرى نمى‏ كرد.


حضرت صادق (عليه السلام)، مرد پسر مرده ‏اى را ديدند كه زياد بر مرگ فرزندش جزع مى‏ نمود و بى ‏صبرى مى‏ كرد. امام (عليه السلام) فرمودند: از مصيبت كوچك جزع مى‏ كنى و از مصيبت بزرگتر مصيبت آخرت غافلى؟! اگر آماده سفر آخرت خودت بودى و در مقام تدارك آن بر مى‏ آمدى، بر مرگ فرزندت اين طور جزع نمى ‏كردى، پس به فكر آخرت نبودنت، مصيبتى سخت‏تر است از مصيبت مرگ بر فرزندت ^{( اجزعت للمصيبة الصغرى و غفلت عن المصيبة الكبرى لو كنت لما صاراليه ولدك مستعدا لما اشتد جزعك عليه فمصابك بتركك الاستعداد له اعظم من مصابك بولدك (عيون اخبار الرضا (عليه السلام): 2/52/ح 200). )}.


مؤمن از اصل مرگ كه رسيدن به دار ثواب است، خوشحال است ليكن تأخيرش را دوست مى‏ دارد تا بندگى بيشترى كند و در عين اين حال، هر لحظه‏ اى كه اراده حتمى خداوندى به مردنش تعليق گيرد، راضى و دلخوش است با حسن ظن به خداوند كريم و شوق لقاى دوستانش حضرت محمد و آل او (عليهم السلام).