روش­ها و سبک­هاي ترجمه قرآن

[تسنیم]

1-مقدمه:

ترجمه متون مذهبي از ديرباز رونق داشته و پيروان مذاهب مختلف از آن به عنوان وسيله‌اي براي انتشار آراء و عقايد مکتبشان استفاده مي‌نموده‌اند. ترجمه کتب آسماني نيز به همين دليل به رغم موانع موجود بر سر راه آن، سرانجام جايگاهي يافته است. بيشتر بحث بر سر آن بود که مبادا با ترجمه کتب آسماني از قداست آنها کاسته شود ولي امروز بحث بر سر اين است که تا چه اندازه، مي‌توان کلام الهي را به طور صحيح ترجمه نمود و عملاً به برگرداني دقيق دست يافت.

متون مذهبي، بخصوص کتب آسماني را نمي‌توان جداي از قوانين و ضوابط حاکم بر فرآيند کلام اين­گونه متون بررسي کرد. در ميان کتب آسماني، قرآن کريم داراي آنچنان ايجاز، اعجاز معنوي و لفظي، بلاغت و شيوايي است که آن را از ساير کتب آسماني متمايز مي‌سازد. بگونه‌اي که بنا بر نص قرآن هيچ کس را ياراي تحدي بر آن نيست ولي اين کتاب در اوج استواري و بلاغت کلام براي هدايت و راهنمايي مخاطبان خود نازل شده است. اگر چه مخاطبان آن محدوده به دوره و زمان خاصي نيستند.

[تسنیم]

مسلماناني که در زمان حيات پيامبر اکرم زندگي مي‌کردند. آن اندازه که امروز يک عرب زبان ( با تکيه صرف بر دانش زباني) در فهم و درک قرآن دارد، دشواري نداشته‌اند، درک مسلمانان مرهون عوامل صرفاً زبان نبوده است. آنان با وقوف بر شأن نزول آيات، شرايط محيط، روابط اجتماعي و فرهنگي جامعه عرب، آشنايي با مذاهب قبل از اسلام نظير مسيحيت و يهوديت و مهم­ترين عامل يعني وجود پيامبر و ائمه اطهار در درک آن بخش از معنا و پيام قرآن که به جنبه‌هاي فرا زماني مربوط مي‌شود با دشواري روبرو نبودند. به عنوان مثال، اگر در آيه 104 سوره بقره تأمل کنيم: «يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ لَا تَقُولُواْ رَاعِنَا وَ قُولُواْ انظُرْنَا وَ اسْمَعُواْ وَ لِلْكَفِرِينَ عَذَابٌ أَلِيم‏». دانش ما در مورد زبان عربي نمي‌تواند به ما کمک چنداني نمايد. اطلاع از شأن نزول اين آيه، مخاطبان آن، شرايط محيطي اجتماعي جامعه عرب يهوديت و ... به ما کمک مي‌کند تا بدانيم مخاطبان آن آيه، مسلمانان مدينه بودند که براي جلب نظر پيامبر (ص) از کلمه «راعنا» (رعايت ما را بکن) استفاده مي‌کردند يهوديان با اندکي تصرف در تلفظ اين کلمه آن را تبديل به توهين نمودند که در زمان يهوديان رايج بود و از آن به منظور تمسخر مسلمانان استفاده مي‌کردند.

[تسنیم]

لذا اين آيه بدين منظور نازل گرديد تا يهوديان را از اين حربه خلع سلاح نمايد و از مسلمانان خواسته شده تا در هنگام صحبت با پيامبر از کلمه «انظرنا» به جاي کلمه «راعنا» استفاده نمايند. حال اگر مترجمي بدون هيچ­گونه تمهيدي، اين آيه را لفظ به لفظ ترجمه کند تا چه اندازه در انتقال کلام الهي به زبان ديگر موفق خواهد بود و خواننده تا چه ميزان به معنا و پيام آيه پي خواهد برد؟

[تسنیم]

با توجه به مسائل فوق ترجمه متون مقدس در رأس آن قرآن کريم، از ضروريات تبليغي دين اسلام به شمار مي‌آيد و با توجه به رسالت قرآن براي همه زمآنها و مکآنها اين ضرورت صدچندان مي‌شود. از اين رو دانشوران بسياري در طول تاريخ اسلام اقدام به ترجمه قرآن کرده‌اند و براي اين کار از روش­هاي مختلف سود جسته‌اند بررسي اين شيوه‌ها و بيان نقاط قوت و ضعف آنها مي‌تواند براي مترجمان بعدي راهگشا باشد و دانش ترجمه قرآن را با اندوه و پوياتر کند. ترجمه قرآن سابقه‌اي ديرينه دارد و از زمان صدر اسلام آغاز مي‌شود، اما مبحث روش‌شناسي ترجمه‌هاي قرآن کريم سابقه‌اي طولاني ندارد. با اين حال، دانشوران گوناگون در اين باره سخن گفته‌اند. تقسيم روش­هاي ترجمه به سه روش کلمه به کلمه ( تحت اللفظي) جمله به جمله (هسته به هسته) و روش آزاد (ترجمه تفسيري)، منطقي و مطابق واقعيت خارجي در ترجمه‌هاي موجود است. هر چند در نامگذاري آنها اختلاف نظر وجود دارد.

[تسنیم]

البته شيوه‌هاي ترجمه قرآن، مي‌تواند تقسيمات متعددي را پذيرا شود، يعني بر اساس مبناي تقسيم روش­ها و شيوه‌ها و سبک­هاي متعددي رخ مي‌نمايد. تقسيم ترجمه‌ها بر اساس هدف مترجم، مخاطبان، زبان ترجمه، وجود يا نبود اضافات، وجود يا نبود گرايش ويژه، اعتبار ترجمه و مترجم و ترجمه‌‌هاي هنري، مهم‌ترين سبک­هاي ترجمه را مي‌سازد. از ديگر سو، در ترجمه کلمه به کلمه، دو شيوه ترجمه لغوي يا ترجمه القرآن و ترجمه حرفي وجود دارد. اين شيوه امانت در نقل را رعايت مي‌کند و براي نوآموزان قرآن نيز بسيار مناسب است، اما مشکلات و معضلاتي نيز پديد مي‌آورد.
دست کم ده پيامد نادرست و مشکل‌ساز را مي‌توان براي چنين ترجمه‌هايي برشمرد. در گونه ديگر ترجمه که ترجمه آزاد يا تفسيري است مترجم همت خويش را صرف واضح کردن پيام کلام مي‌‌کند. ترجمه‌‌هاي فيض‌الاسلام، ياسري، الهي قمشه‌اي، بهبودي، از قرآن کريم، از جمله اين گونه ترجمه به شمار مي‌آيند.
اين شيوه نيز محسّناتي دارد، اما در آن ترجمه با توضيحات اضافي و تفسيري مي‌آميزد و نيز مترجم فهم خود را به مخاطب ارائه مي‌کند.

[تسنیم]

به جز اين، اشکالات ديگري نيز به اين شيوه وارد است و در شيوه سوم ترجمه، يعني ترجمه­ي جمله به جمله و محتوا به محتوا، کوشش مترجم آن است که بين افراط و تفريط راهي ميانه بجويد و ضمن تلاش براي حفظ خصوصيات لفظي متن اصلي، معناي جملات متن را به لباس زبان دوم آراسته کند. در اين شيوه ويژگي­هاي لفظ متن اصلي حفظ مي‌شود اضافات تفسيري با ترجمه مخلوط نمي‌گردد و پيام متن بدون افراط و تفريط به مخاطب منتقل مي‌شود. مطلوب‌ترين شيوه براي ترجمه قرآن کريم، همين شيوه است. ترجمه‌‌هاي موجود قرآن از نوع بياني است اما ترجمه نهايي نيست. همچنين ترجمه قرآن مي‌تواند براي عموم مخاطبان باشد يا ترجمه‌اي تخصصي و ويژه به شمار آيد

[تسنیم]

ترجمه قرآن کريم مي‌تواند به زبان عرفي يا فني انجام شود و همراه با اضافات تفسيري باشد. بررسي تأثير گرايش­ها و پيش‌فرض­ هاي ذهني، کلامي، فلسفي و مذهبي مترجمان در ترجمه و نيز عناصر هنري به کار رفته در ترجمه‌ها، امر بايسته‌اي است که گونه­ گوني ترجمه‌ها را باز مي‌نمايد و آشکار مي‌کند.

[تسنیم]

2- تقسيم روش­ها و سبک­هاي ترجمه:


شيوه‌هاي ترجمه قرآن مي‌تواند تقسيمات متعددي را پذيرا شود، يعني بر اساس مبناي تقسيم که انتخاب مي‌شود روش­ها و شيوه‌ها و سبک­ها و الوان متعددي رخ مي‌نمايد که در اينجا ترجمه‌ها را بر اساس روش­ها و سبک­ها تقسيم بندي مي‌‌کنيم و در ادامه توضيح مي‌دهيم و برخي از آنها را نقد و بررسي مي‌‌کنيم:

[تسنیم]

الف ـ روشهاي ترجمه قرآن:

روش­هاي ترجمه قرآن بر اساس گونه‌هاي انتقال مطلب از زبان مبدأ به زبان مقصد به سه روش تقسيم مي‌شود:

1ـ ترجمه­ ي کلمه به کلمه (تحت اللفظي = حرفي)

2ـ ترجمه ­ي جمله به جمله (هسته به هسته = معنوي = امين)

3ـ ترجمه­ ي آزاد (تفسيري = خلاصه التفاسير)

ب) سبک­هاي ترجمه­ ي قرآن:

همانطور که ترجمه قرآن داراي روش­هاي اساسي است، از سبک­هاي متعددي نيز برخوردار است که به ترجمه رنگ و جهت مي‌دهد. البته هر کدام از سبک­هاي ترجمه مي‌تواند در قالب روش خاصي ظاهر شود و نيز هر کدام بر مبناي خاص و از جهت و ديدگاه ويژه‌اي تقسيم‌پذير است که در اينجا به مهم‌ترين سبک­هاي ترجمه اشاره مي‌کنيم:

[تسنیم]

اول ـ تقسيم ترجمه‌ها بر اساس هدف مترجم:

1ـ ترجمه­ ي جايگزين: ترجمه‌اي که بتواند جايگزين قرآن در زبان مقصد شود.

2ـ ترجمه­ ي بياني: ترجمه‌اي که فهم نسبتاً خوبي از متن قرآن ارائه کند هر چند که نتواند جايگزين متن شود.