چرا به امام حسین(ع) «ثارالله» می‌‌‌گویند و چه کسی این لقب را به حضرت داد

[ملکوت]

«ثار» در لغت هم به معنی خون آمده است، و هم به معنی طلب و انتقام گرفتن از خون کسی که به دست دیگران کشته شده است. (1)
ثار الله از دو واژه «ثار» و «الله» تشکیل یافته و یکی از القاب امام حسین علیه‌السّلام است که در زیارت عاشورا آن حضرت را با این لقب مورد خطاب قرارمی‌دهیم. ثارالله: یعنی (طلب دمه الله) کسی که طالب خون او خداست و انتقام از قاتلین او را خداوند خواهد گرفت. (2)
ثارالله به کسی که خود و خویشانش در راه خدا کشته شوند نیز گفته می‌شود.


مرحوم مجلسی نوشته است: «وتر الله ای الفرد المتفرد فی الکمال من نوع البشر فی عصره الشریف او المراد ثار الله ای الذی الله تعالی طالبُ دَمِه و الموتور قتیلُ له، قتیلُ فلم یدرک بدمهِ»: یعنی فردی که از لحاظ رسیدن به کمال در دوران خویش یگانه و بی همتاست، و یا مراد از آن همان ثار الله است که به معنی کسی است که طالب خون او خداوند است، و موتور به معنای کشته شدن در راه خداوند و کشته‌ شده‌‌ای است که انتقام خونش را نگرفته باشند. (3) و احتمال دارد معنای ثارالله چنین باشد، خونی که صاحب آن خداوند است و ولیّ دم او خداوند است. چون خون حسین (ع) در راه خدا و برای حفظ قرآن و تمامیت اسلام ریخته شده این خون و این شهیدان، خدائی هستند. بنابراین انتقام آن نیز باید از طرف خداوند باشد‌، یا اینکه چون امام حسین علیه‌السّلام حجت خداوند بر زمین و ولی مطلق حق بود و مردم او را کشتند بنا بر این خداوند انتقام حجتش را از قاتلین او خواهد گرفت. و احتمال دارد به این معنا باشد که جان و خون امام حسین (ع) چنان متعالی و حقانی است که به خداوند استناد دارد و از شرافت ویژه‌ای برخوردار است مثل: بیت الله، یوم الله، ید الله، و ...

[ملکوت]

درباره اینکه این لقب را چه کسی به امام حسین علیه‌السّلام داده است

این لقب در زیارت معتبر عاشورا آمده است و چون سند زیارت عاشورا قدسی است، یعنی زیارت عاشورا که زیارت امام حسین علیه‌السّلام است از طرف خداوند به ائمه رسیده است و‌ آنرا پیامبر اکرم از جبرئیل گرفته و جبرئیل آن را از خداوند یاد گرفته است و از طریق معصومین به ما آموخته‌‌اند تا آن حضرت را زیارت کنیم (4) بر این اساس این لقب را خداوند به امام حسین علیه‌السّلام داده است. (5)


پاورقی‌ها:
1. عبدالسلام محمد هارون، مقابیس اللغه، ج1. 2. ابن المنظور، لسان العرب، ج4، واژه ثار. 3. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفا، چاپ دوم، 1403، ج98، ص154. 4. ر.ک: قمی، عباس، مفاتیح الجنان، و سید بن طاووس، اقبال، قم، مرکز نشر تبلیغات اسلامی، 1416، ج3، ص 55. و دریایی، محمدرسول، حماسه سیاسی تاریخی زیارت عاشورا، تهران، انتشارات جعفری، 1371، ص12 ـ 13. 5. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قم

[فاطمه]

ثار به معنای «خونِ ریخته شده قابل قصاص کردن» و «خون‌خواهی» است و ثار الله لقب حسین بن علی به معنای خون ریخته شده در راه خداست، و کسی که خدا خونخواه اوست. یعنی او متعلق به یک خانواده یا قبیله یا ملت نیست که خونبهایش را رئیس خانواده یا قبیله یا کشور بگیرد، بلکه متعلق به جهان انسانیت است و شهید راه خداست و خونبهای او ر ا خدا باید بگیرد. در واقع، خون خواهی او هرگز جنبه شخصی ندارد، بلکه نوعی انتقام از همه بدی‌ها و بدان عالم است.

ثار به معنای «خونِ ریخته شده قابل قصاص کردن، خونبها، خون‌خواهی، قیام برای خونخواهی، خون‌خواه و قصاص کننده» آمده‌است.

طریحی در مجمع البحرین، ثَأَرَ را به معنی انتقام گرفتن معنی کرده و ثارالله را تصحیف ثَأْرالله دانسته‌است.
زبیدی در تاج العروس؛ ثَأر و ثار را به یک معنی دانسته و نوشته‌است: ثار به معنی خون است و گفته شده به معنی انتقام خون کسی را گرفتن نیز به کار می‌رود.^[۱][۲]


برخی گفته‌اند «ثار» نمی‌تواند به معنای خونخواهی (طلب خون) باشد، زیرا در این صورت معنای ترکیب «أنْ یَرْزُقَنی طَلَبَ ثارِکَ» -که در زیارت عاشورا آمده‌است- چنین خواهد شد: «أنْ یَرْزُقَنی طَلَبَ طَلَبَ دَمِکَ»، که بی‌معناست.


در جاهلیت عرب در هر قبیله معمول بوده اگر کسی از این قبیله کشته می‌شد، تمام افراد آن قبیله خود را صاحب خون می‌دانستند و هر فردی از قبیله قاتل را می دیدند می‌کشتند و کلمه ثار به همین معنا است.[۳

[فاطمه]

معانی مطرح شده برای ثار الله


ثار الله از القاب حسین بن علی و پدرش علی بن ابی طالب است که در زیارتنامه‌ها خطاب به ایشان گفته می‏شود. در زیارت عاشورا خطاب به حسین بن علی آمده‌است: «السلام علیک یا ثار الله و ابن ثاره‏» (سلام بر تو ای ثار خدا و فرزند ثار خدا). این تعبیر، درزیارت‌های دیگر نیز، از جمله زیارت مخصوص حسین‏ در اول رجب و نیمه رجب ‏و شعبان و زیارت حسین در روز عرفه نیز آمده‌است.
در یکی از زیارتنامه‌های حسین بن علی آمده‌است: «اَنَّکَ ثارُاللّهِ فِی الاَْرْضِ مِنَ الدَّمِ الَّذِی لا یُدْرِکُ ثَارَهُ (تِرَتَهُ) أَحَدٌ مِن [أَهْلِ] الاَْرْضِ [إِلَّا بِأَوْلِیَائِکَ]، وَ لَا یُدْرِکُهُ إِلَّا اللَّهُ وَحْدَه.» (ای سید الشهداء (علیه السلام) تو خونِ خدا در زمینی، همان خونی که هیچ یک از اهل زمین -مگر به وسیله اولیایش- انتقام آن را نمی‌تواند بگیرد، و جز خداوند نمی‌تواند خونخواهی او را بنماید.)^[۴] همچنین در زیارت دیگری از امام حسین آمده‌است: «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا قَتِیلَ اللَّهِ وَ ابْنَ قَتِیلِهِ السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ثَارَ اللَّهِ وَ ابْنَ ثَارِهِ (سلام بر تو ای کشته [در راه] خدا و فرزند چنین کسی، سلام بر تو ای خون [ریخته شده] در راه خدا، و ای فرزند چنین کسی.)

در نتیجه معانی زیر برای ثار الله بیان شده‌است:^[۵]



الف) معانی ای که ثار را به معنای خونخواهی و انتقام گرفته‌اند:
۱- کسی که خداوند انتقام خونش را از قاتلانش [به وسیله قائم آل محمد] خواهد گرفت.^[۶][۷][۸]

۲- لفظ «أهل» در تقدیر است: ثارالله یعنی اهل ثارالله، اهل خونخواهی الهی که خداوند انتقام خونش را می‌گیرد؛ و خونخواهی شما از خدا خواسته می‌شود.^[۹][۱۰]
۳- ثار به معنای مفعولی (مثئور) است، یعنی کشته شده‌ای که خونخواه دارد و ثارالله به کسی گفته می‌شود که خدا خونخواه اوست^[۱۱]
۳- کسی که خونبهایش متعلق به خداست و او خونبهایش را می‌گیرد. یعنی او متعلق به یک خانواده یا قبیله یا ملت نیست که خونبهایش را رئیس خانواده یا قبیله یا کشور بگیرد، بلکه متعلق به جهان انسانیت است و شهید راه خداست و خونبهای او ر ا خدا باید بگیرد.
۴- کسی که خودش در دوران رجعت می‌آید و انتقام خون خود و یارانش را می‌گیرد.^[۱۲]
۵- ثار تصحیف ثائر، و «ثارالله» مترادف «الثائرُلِلّه» است، و ثارالله به معنای کسی است که در راه خدا و برای او خونخواهی کرده‌است، و کسی که از دشمنان خدا انتقام گیرد.^[۱۳][۱۴]

[فاطمه]

ب) معانی ای که ثار را به معنای خون گرفته‌اند:

۱- خون ریخته شده در راه خدا.^{[۱۵][۱۶][۱۷]}

۲- خون خدایی و الهی؛ که اضافه شدن خدا به خون، برای شرافت و کرامت بخشیدن است (اضافه تشریفیّه)، زیرا خدا برتر از آن است که به اوصاف جسم توصیف شود، و خون داشته باشد، و برخی اشیا به خدا اضافه می‌شود برای نشان دادن شأن و منزلت آن‌ها، مانند «بیت الله»(خانه خدا)^[۱۸]، و «روح الله»(روح خدا)^[۱۹] و ناقةالله (شتر الهی)^[۲۰].^[۲۱][۲۲]

۳- خون خدا. اگر ثار را فقط به معنای خون بگیریم قطعاً منظور از ثارالله معنای حقیقی ان نیست، چون مسلم است که خدا موجودی مادی نیست تا دارای جسم وخون باشد. بلکه اینجا -همانند تعبیراتی چون عین الله و ید الله - یک نوع کنایه و مجاز است، و در واقع از باب تشبیه معقول به محسوس است.
یعنی همان گونه که خون در بدن ادمی نقش حیاتی دارد، وجود حسین بن علی نسبت به دین خدا نیز چنین نقشی دارد و موجب احیا و زنده نگه داشتن دین اسلام و نام و یاد خداوند شده‌است.

۴- برخی چنین گفته‌اند: «اگر از امام علی علیه السلام به «اسدالله الغالب» و «یدالله» تعبیر شده‌است، و از امام حسین به «ثار الله» یاد شده‌است، شاید به دلیل زیر است: در حدیث «قرب فرایض و قرب نوافل» از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده که خداوند فرمود: «بنده من، به چیزی دوست داشتنی‌تر از واجبات، نزد من اظهار دوستی نمی‌کند و همانا او با نوافل (مستحبات) نیز به سوی من اظهار دوستی می‌کند؛ پس آن گاه که او را دوست بدارم، گوش او می‌شوم که با آن می‌شنود و دیده او می‌شوم که با آن، می‌بیند و زبان او می‌شوم که با آن سخن می‌گوید و دست او می‌شوم که با آن، ضربه می‌زند و پای او می‌شوم که با آن راه می‌رود. اگر به درگاه من دعا کند، او را دوست خواهم داشت و اگر از من درخواست کند، به او عطا می‌کنم».^[۲۳]

از این روایت به خوبی آشکار می‌شود که اولیای خداوند، «خلیفه» او بر روی زمین و مظهر افعال الهی‌اند. خداوند، جسم نیست؛ اما آن چه را که اراده می‌کند انجام بدهد، از طریق دست اولیای خود، به ظهور می‌رساند و کمکی را که می‌خواهد به سوی بنده‌ای بفرستد، با پای اولیای خود می‌رساند و خونی را که می‌خواهد از سوی خود، برای احیای دین خودش ریخته شود، از طریق شهادت اولیای خودش، ظاهر می‌سازد. از این رو، همان طور که دست امام علی علیه السلام دست قدرت خدا و «یدالله» است، خون امام حسین علیه السلام نیز خون خدا و «ثارالله» است. »

۵- ثار به معنای «خونِ طلب شده» است، نه مطلق خون، و اضافه اش به الله از آن جهت است که خداوند ولیّ حقیقی این خون است(«ولیّ دم» او خداست).^[۲۴]
میرزا ابوالفضل طهرانی، نویسنده شرح زیارت عاشورا، با ارزیابی احتمالات مختلف، معتقد است آخرین احتمال مطرح شده، صحیح ترین و مناسب ترین وجه‌است.

ج) برخی احتمال داده‌اند ثار را از ریشه «ثور» به معنی برانگیخته شدن و شوریدن باشد^[۲۵] که در این صورت «ثارالله» به معنی «برانگیخته خدا و کسی که به خاطر خدا قیام کرده‌است» می‌باشد.

[فاطمه]

ثار الله در فرهنگ شیعه


در فرهنگ شیعه خون حسین به عنوان نماد عزت، حق طلبی و ظلم ستیزی شناخته می‌شود و در طول تاریخ با هویت شیعه پیوند خورده‌است. به عنوان مثال در جریان انقلاب اسلامی ایران شعار «خون حسین می‌جوشد، خمینی می‌خروشد» یادآور این مفهوم و نمایانگر اثر آن در برانگیختن شیعیان است.


یا لثارات الحسین

بعد از کشته‌شدن حسین بن علی قیام‌های زیادی به خونخواهی او و با شعار «یا لثارات الحسین» علیه امویان شکل گرفت که مهم‌ترین آنها قیام توابین، قیام مختار بوده‌است^[۲۶]، که منجر به کشته شدن سران قاتلین امام حسین از جمله ابن زیاد، عمر پسر سعد، شمر و حرمله شد.


اما از دیدگاه شیعیان خونخواه حقیقی سید الشهدا، مهدی است، شیعیان در زیارت عاشورا چنین دعا می‌کنند:
«ان یرزقنی طلب ثارک مع امام منصور من اهل بیت محمد و آل محمد»(خدایا از تو می‌خواهیم که خون‌خواهی حسین را همراه با امامِ یاری شده‌ای از اهل بیت و خاندان محمد روزی ما نمایی). او پرچم «یا لثارات الحسین» بر می‌افرازد و قیام می‌کند، و شعار او در هنگام قیام^[۲۷] و شعار یاوران شهادت طلب او^[۲۸] همین عبارت است.

[فاطمه]

پانویس

• المنجد، ثَأَرَ و ثَأْر را به معنی انتقام گرفتن دانسته و لفظ ثار را ذکر نکرده‌است. ابن اثیر در نهایة؛ ثَأر را به معنی خونبها دانسته و لفظ ثار را ذکر نکرده‌است. : تأملی در واژه ثارالله
• الثأر بالهمز الدم و طلب الدم، و قیل هو تصحیف ثائر و الثائر من لا یبقی علی شی‏ء حتی یدرک ثاره. ثم اعلم أن المضبوط فی نسخ الدعاء بغیر همز و الذی یظهر من کتب اللغة أنه مهموز و لعله خفف فی الاستعمال (بحار الأنوار، ج‏۹۸، ص ۱۵۱)
• بحارالانوار، ج ۱۰۱، ص ۱۶۸.
• میرزا ابوالفضل بن ابوالقاسم طهرانی، شفاءالصدور فی شرح زیارة العاشور، تهران ۱۳۷۶ ش، ص ۱۶۳ـ۱۶۴
• ثار را مخفف ثائِر دانسته‌اند، مثل شاک مخفف شائک، یا ثار را مخفف ثَأْر انگاشته‌اند.محمد باقر مجلسی
• معناه أنه سبحانه هو صاحب ثاره و المطالب به، و أدرک فلان ثاره إذا قتل قاتل حمیمه (ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، ج‏۹، ص ۱۳۴)
• من سفک فی طاعة الله دمه و یطلبه الله بالقائم و أصحابه صلوات الله علیه
• یا ثار اللَّه‏ بالثاء المثلثة و الهمزة بمعنی طلب الدم حذف المضاف و أقیم المضاف إلیه مقامه یعنی یا أهل طلب الدم أی تطلبون بدمکم من اللَّه أو یطلب اللَّه بدمکم (الوافی، ج‏۱۴، ص ۱۴۸۹)
• الثأر بالهمز الدم و طلب الدم أی أنک أهل ثار الله و الذی یطلب الله بدمه من أعدائه (بحار الأنوار، ج ۹۸، ص ۱۵۰، ذیل ح ۱)
• زمخشری، اساس البلاغة، مصر ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳
• هو الطالب بدمه و دماء أهل بیته بأمر اللَّه فی الرجعة. (بحار الأنوار، ج ۹۸، ص ۱۵۰، ذیل ح ۱)
• فرهنگ فارسی معین، مدخل ثار الله
• طُرَیحی، ذیل «ثأر»
• السّلام علیک یا ثار الله و ابن ثاره، فانّ معنی الاضافة هو أنهم علیهم السّلام لمّا قتلوا مظلومین فی سبیل الله، و لم یسفک دمائهم إلّا أن قالوا: ربنا الله، فصار تلک الدّماء حقیقا بأن تضاف إلیه سبحانه و تکون حقّا له مختصة به تعالی (منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، خوئی، ج‏۷، ص ۲۲۱)
• «یا ثار الله‏» أی من سفک فی طاعة الله دمه و یطلبه الله بالقائم و أصحابه صلوات الله علیه (روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج‏۵، ص ۴۲۸)
• «ثأر» در اصل مصدر است و مصدر گاه به معنای سم فاعل به کار می‌رود مثل زید عدل به معنای عادل و گاه به معنای اسم مفعول به کار می‌رود. مثل صید به معنای مصید (شکار شده) و نیز مثل ورد به معنای مورود و رفد به معنای مرفود. و در اینجا ظاهراً به معنای اسم مفعول بکار رفته‌است. پس «ثأر» یعنی مقتول ولی نه هر مقتولی بلکه مقتولی که دیگری در صدد انتقام و خونخواهی است. کما اینکه از آن حضرت در زیارت دیگری به «قتیل الله و ابن قتیله» تعبیر شده‌است.
• در آیه ۳۷ سوره ابراهیم آمده «عِنْدَ بَیْتِکَ الْمُحَرَّمِ»
• در آیه ۹ سوره سجده آمده‌است: «ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ»(سپس خداوند اندام انسان را موزون ساخت و از روح خود در او دمید). همچنین در آیه ۱۷۱ سوره نساء آمده‌است: «إِنَّمَا الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ کَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلی‏ مَرْیَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ»(همانا مسیح، عیسی پسر مریم، فرستاده خداوند و کلمه اوست که به مریم القا نمود و روحی است از جانب او.)
• شتر معجزه‌آسای صالح، ذکر شده در آیات اعراف:۷۳ و هود:۶۴ و شمس:۱۳
• «هذِهِ ناقَةُ اللَّهِ» الإضافة إلی الله تشریفیة، کإضافة مکة إلی الله یقال: «بیت الله»، و إضافة دم الحسین (ع) إلی الله، یقال: «ثار الله»(حسینی شیرازی، سید محمد، تقریب القرآن إلی الأذهان، ج‏۲، ص۲۰۰.)
• یجوز أن یکون الاضافة فی ثار اللّه تشریفا و تکریما، فانّ اللّه أجلّ و أعلی من أن یوصف بأوصاف الجسم و یکون له ثار و دم و نحوهما، و إنما یضاف إلیه بعض الأشیاء إظهارا لرفعة شأنه و علوّ قدره، کما یقال روح اللّه و بیت اللّه
• برقی، المحاسن، ج۱، ص۲۹۱.
• خداوند می‌فرماید: «من قتل مظلومًا فقد جعلنا لولیه سلطَنًا (اسراء:۳۳)؛ آن کس که مظلوم کشته شده، برای ولی اش، سلطه (و حق قصاص) قرار دادیم». هر کسی (صرف نظر از مسلک و مذهبش)، اگر مظلومانه کشته شود، صاحبان خون او، حق خون خواهی دارند و از آن جا که اهل بیت علیهم السلام - به ویژه امام حسین علیه السلام - مظلومانه و در راه ایمان و حق و خداوند، کشته شده‌اند و جان به جان آفرین تسلیم کرده‌اند، در واقع، «ولی دم» و خون خواه آنان، خود خداوند است.
• المنجد، (عربی به فارسی)، ترجمه محمد بندر ریگی، ماده ثور، ج ۱، ص ۱۵۹، انتشارات ایران، چ دوم
• بحار الانوار ج۵۲ ص ۳۰۸
• ، شیخ عباس، منتهی الآمال، ج۱، ص۵۴۲؛ همچنین امام باقر (ع) فرمود: «وَ الْقَائِمُ مِنَّا إِذَا قَامَ طَلَبَ بِثَأْرِ الْحُسَیْنِ (ع‏)»(مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج‏۴۴، ص۲۱۸).
• مجلسی، محمدباقر، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۳۰۸.

• ویکی پدیا