ثقه الاسلام كلينى

[گل مريم]

ثقه الاسلام كلينى

متوفاى 329 ق .



مقدمه

فاصله (كلين ) تا (خمين ) يازده قرن بيش نيست اما خدا مى داند كه در اين گذرگاه تاريخ چه تازيانه ها كه بر پيكر ابرار نخورد و چه سرها كه از ابرار بر دار نرفت ، تا سنگ بنايى را كه كلينى نهاد خمينى به پايان رساند .

كلينى و خمينى هر دو سر يك رشته اند با يك خصوصيت و آن اينكه هر دو از خويش هيچ چيزى نگفتند .

تا زبان گفت خدا گفت و تا قلم نوشت خدا نوشت .

از زندگى كلينى جز (كافى ) چيزى در دست نيست .

كافى شناسنامه كلينى است و كلينى را بايد در آيينه كافى به تماشا نشست .

كافى قله اى است كه بدون فتح آن اجتهاد ممكن نيست و اقيانوسى است كه بدون عبور از آن فهم معارف دين ميسر نيست .

ايمان ، نور و زهد و پارسايى گردآورنده مهمترين كتاب حديثى شيعه ـ ثقه الاسلام كلينى ـ را به تماشا مى نشينيم .

سر بر در خانه اش مى ساييم و نسل جوان ايران اسلامى و دنياى اسلام را به بهره گيرى از حرارت و فروغ آفتاب حديث فرا مى خوانيم .

[گل مريم]

ميلاد آفتاب

در زمانى كه صدايى جز صداى سم اسبان بنى عباس در سرزمينهاى اسلامى به گوش نمى رسيد در سرزمين ايران يعنى قلب تشيع ـ روستاى (كلين ) (كلين روستايى در 38 كيلومترى شهر رى . ) ـ در خانه اى آكنده از عشق اهل بيت عليهم السلام كودكى متولد شد كه تاريخ حيات او با (غيبت صغرى ) عجين شد .

محمد نامى بود كه يعقوب بن اسحاق براى فرزند خويش بگزيد و اذان و اقامه اولين كلماتى بودند گوش او را نوازش دادن .

اولين كلاس درس او دامان پاك و پر مهر مادرى عطوف و عفيف بود . محمد مراحل ابتدايى علوم اسلامى را نزد پدر و دايى بزرگوارش على بن محمد بن ابراهيم بن ابان كه از استادان علم حديث بود ، گذراند .

وى پس از گذراندن دوران آغازين تحصيل و آشنايى با منابع رجالى و حديث ، از كلين مهاجرت كرد و با كوله بارى از معرفت و شناخت مكتب اهل بيت عليهم اسلام براى شكوفايى خلاقيتهاى درونى و سيراب شدن از درياى بى پايان علوم وحى و پيمودن كمالات اخلاقى و انسانى به (رى ) وارد شد .

اگر چه فاصله 38 كيلومترى كلين تا (رى ) براى او كه با زادگاه خويش وداع هميشگى كرد مسافتى طولانى بود و غم غربت و دورى از خانواده آزارش مى داد، اما براى كسى كه براى خدا گام بر مى دارد و براى خدا زندگى مى كند اين همه آسان است .

[گل مريم]

گزينش هدف

در هنگام ورود كلينى به (رى ) بيشتر مردمان اين شهر از پيروان مذاهب حنفى و شافعى بودند اما به دليل وجود شيعيان دلباخته اى در اطراف اين شهر ، اكثر اهل تسنن (رى ) همواره تحت تاءثير اخلاق و رفتار اسلامى آنها قرار داشتند . از اين رو اين ديار به شهرى شيعه نشين معروف بود .

(رى ) در آن زمان شهرى بزرگ بود و عقايد و مذاهب گوناگونى در كنار هم و در آرامش كامل در آنجا به حيات خود ادامه مى دادند . اما اين آرامش گاه دستخوش حركتهاى سياسى مى شد .
فرقه اسماعيليه با انگيزه تسلط بر ايران در اين نقطه بيش از ديگران سرمايه گذارى كرده بود و به ترويج و تبليغ تفكر و آراء خود مى پرداخت . از اين رو (رى ) به نقطه برخورد آراء و انديشه هاى فرقه اسماعيليه و مذاهب شافعى ، حنفى و شيعه تبديل شده بود.

كلينى در اين زمان در كنار گذراندن تحصيلات خود نه تنها با عقايد و انديشه هاى ديگر مذاهب و فرقه ها آشنا شد بلكه به ماهيت واقعى بعضى از اين فرقه ها كه مى رفت تشيع را از مسير واقعى اش خارج كنند پى برد .
او درد را شناخت و درمان را تشخيص داد .
درد، جدايى مردم از سخنان اهل بيت عليهم السلام و دارو، رساندن اين سخنان به مردم بود.

او در اين زمان هدف خويش را برگزيد و به دور از هياهو مسير خود را مشخص كرد و تصميم گرفت به فراگيرى و نوشتن احاديث بپردازد. از اين رو در محضر استادان بزرگى چون ( ابوالحسن محمد بن اسدى كوفى ساكن رى ) (مفاخر اسلام ، على دوانى ، ج 3، ص 26. ) به فراگيرى حديث پرداخت و در نوشتن و بحث و گفتگو پيرامون احاديث از خود شايستگى بسزايى نشان داد. او بيشتر وقت زندگى خود را صرف حديث كرد.

اما با اين حال از واقعيتهاى اطراف خويش و از مسائلى كه شعييان با آن دست به گربيان بودند، غافل نبود. او از كسانى نبود كه عزلت گزيند و فقط به فكر نجات خويش باشد، بلكه در دورانهاى پر آشوب همواره همگام و همراه با جامعه شيعى بوده .

در دورانى كه ( قرمطيان ) با عقايد التقاطى خود، كه مخلوطى از عقايد زردشتى ، مانوى و اسلامى بود ( فرهنگ فرق اسلامى ، محمد جواد مشكور، ص 395. ) به مبازره با عقايد و مقدسات مسلمين پرداختند، كلينى با شجاعت شيعى خويش عقايد آنها را به نقد كشيد و براى آگاه كردن شيعيان از اين حركت انحرافى كتاب ( الرد على القرامطه ) را نوشت و در دسترس شيعيان قرار داد.

[گل مريم]

عصر كلينى را بايد عصر حديث ناميد. زيرا نهضتى كه براى فراگيرى و نوشتن احاديث آغاز شده بود سراسر ممالك اسلامى را فرا گرفته بود و تشنگان علم حديث از اين شهر به آن شهر و از محفل به آن محفل در جستجوى روايتگرى بودند تا از او حديث فرا گيرند و بر اندوخته هاى خويش بيفزايند.

تلاش اهل سنت در اين عصر به قدرى چشمگير بود كه مى توان گفت اهل سنت هر چه دارد از اين عصر دارد. در اين عصر كه زمانش به حدود تقريبى يك قرن مى رسد كتابهاى شش گانه حديثى اهل سنت ( صحاح سته ) تدوين شد .

كلينى در اين عصر مشغول فراگيرى و نوشتن احاديث بود. در اين زمان شاگردان امام هادى عليه السلام ، امام حسن عسكرى عليه السلام و امام رضا عليه السلام هنوز زنده بودند. اما از آنها جز كتابها و جزوه هاى كوچك و پراكنده چيزى در دست نبود و بسيارى از اين كتابها و جزوه ها نيز در همين عصر از بين رفت .

خطر نابودى احاديث ، اين ميراث گرانقدر پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل بيت عليهم السلام هر لحظه احساس مى شد. زيرا با وفات اين حاملان احاديث و غيبت امام زمان عليه السلام شيعيان از اين سخنان گرانبها محروم مى شدند. كلينى با شناخت عصر خود و موقعيت حساس زمانى و درك اينكه تشيع اگر از اين مرحله به سلامت بگذرد براى هميشه از انحراف و التقاط رهايى يافته است ، براى تكميل هدف و رسالت خويش به قم شهر محدثان و شاگردان اهل بيت عليه السلام مهاجرت كرد.

در اين زمان در قم راويان و محدثان در هر مسجد و حسينيه اى به نقل حديث مى پرداختند و بسيارى از اينان در شمار آخرين محدثانى بودند كه بدون واسطه از زبان ائمه عليهم السلام حديث شنيده بودند.

اما كلينى اين اقيانوس حديث را رها نساخت .

او كه تشنه كلام اهل بيت عليه السلام بود جرعه نوشيد و به اين نوشيدن اكتفا نكرد بلكه در بابى از اين كوثر عشق را برا شيعيان پس از خود يادگار نهاد.

[گل مريم]

وجود اين فرزانگان موجب شد كه عاشقان كلام اهل بيت عليهم السلام به اين شهر مهاجرت كنند و كلينى يكى از اين افراد بود. او با استفاده از محضر استادان بزرگى چون احمد بن محمد بن عيسى اشعرى ، احمد بن ادريس قمى (معروف بن معلم )، عبدالله بن جعفر حميرى ( مولف كتاب قرب الاسناد ) و فرزند او محمد بن عبدالله حميرى به فراگيرى حديث پرداخت .

استادان و محدثانى كه كلينى براى شكوفايى انديشه خدايى خود از آنها بهره جسته است در حدود سى و پنج نفر مى باشند.

بى شك همه استادان كلينى در تشكيل شخصيت او نقش داشته اند اما در اين ميان به رادمردى بر مى خوريم كه كلينى را با او و او را با كلينى مى شناسيم . كسى كه نامش در يك سوم سلسله سندهاى روايات كافى است .شخصيتى كه نامش با كافى جاودانه شد. محدثى كه در اسناد بيش از هفت هزار و يكصد و چهل روايت ( 7140 ) چون ستاره مى درخشد. (معجم رجال الحديث ، آيت الله خويى ، ج 11، ص 194 . )

او على بن ابراهيم قمى است كه كتاب تفسير او پايه تفسيرهاى تشيع گرديد و شايد اگر كلينى پروانه وار به گرد شمع و جود او نمى چرخيد و او را لحظه اى چه در حال بيمارى و چه سلامت در خانه و مدرسه رها مى كرد و از او غافل مى ماند، روايات و احاديثى كه سلسله سندش به او ختم مى شود چون ديگر آثار او براى هميشه از ميان مى رفت .

[گل مريم]

هجرتى ديگر

گر چه قم مركز تشيع به شمار مى رفت و هر جوينده كلام اهل بيت عليه السلام را سيرا مى كرد اما عطش سيرى ناپذير كلينى او را بر آن داشت تا آن ديار مقدس را به اميد يافتن روايات و احاديث ناشنيده ترك كند.

او روستاها و شهرهاى بى شمارى را پست سر نهاد و هر جا محدثى مى يافت از او حديث فرا مى گرفت .

كوفه يكى از شهرهايى بود كه كلينى به آن قد نهاد. در آن زمان كوفه يكى از مراكز بزرگ علمى به شمار مى رفت و كمتر محدث و يا محققى بود كه در سرهاى خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آنجا استفاده اى نكرده باشد.

كوفه در حقيقت جاى تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام به شمار مى رفت كه همه آزادانه در آن به تبليغ مذهب خود مى پرداختند.

از اين رو هر يك از نويسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامى مجلس درس و بحثى براى خود بر پا داشته بودند و به نقل احاديث خويش مى پرداختند.

( ابن عقده ) يكى از كسانى بود كه در اين شهر سكونت داشت .
او از حافظان بزرگ حديث به شمار مى رفت و حافظه قوى او موجب شده بود كه آيتى از آيات حافظه در جهان شود. (مفاخر اسلام ، ج 3، ص 55 . )

بسيارى از بزرگان مذاهب از محضر او كسب علم مى كردند. او گر چه از نظر مذهبى ( زيدى جارودى ) بود اما زهد و پارسايى از او محدثى موفق ساخته بود كه همه مذاهب در نقل احاديث به او اعتماد داشتند.

كلينى نيز از اين مرد بزرگ استفاده كرده ، از او رواياتى فرا گرفت .

[گل مريم]

ثقه الاسلام

كلينى پس از كسب علم و حديث از دهها استاد و محدث در شهرا و روستاهاى آن زمان ، سر انجام به بغداد رسيد.

او در مسافرتهاى خويش چنان علم و فضل خود را به نمايش گذاشته و تصويرى از شيعه واقعى را در اذهان مردم هر ديار باقى نهاده بود كه هنگام ورود به بغداد دردى گمنام نبود.

شيعيان به او افتخار مى كردند و اهل سنت به ديده تحسين به او مى نگريستند.

تقوا، علم و فضيلت او در اندك مدتى موجب شد كه هم شيعه و هم اهل سنت در مشكلات دينى به او مراجعه كنند، به طورى كه عامه و خاصه در فتاوا به او روى مى كردند و به همين سبب او اولين كسى بود كه به لقب ثقه الاسلام شهرت يافت . (ريحانه الادب ، ميرزا محمد على مدرس تبريزى ، ج 5، ص 79. )

كلينى نام آورترين شخصيت عصر خود بود.
عصرى كه اوج تلاش محدثان و عالمان بزرگ و حتى عصر چهار نايب خاص امام زمان عليه السلام بوده است . در اين عصر به دليل محدوديتها و ممنوعيتهاى اجتماعى اين بزرگان ، مسئوليت فرهنگى و علمى تشيع بر دوش كلينى بوده است .

[گل مريم]

تاءليف كافى

بغداد براى كلينى سر زمين تاءليف بود. وى در آنجا فرصت يافت تا اندوخته هاى سالها و رنج و مشقت را در مجموعه اى گرد آورى كند. او كه كمبودهاى جامعه شيعى را به خوبى درك كرده بود و مى ديد كه با غايب شدن امام زمان ( عج ) و دسترس نداشتن همه شيعيان به نواب خاص آن حضرت ، جاى كتابى كه در بردارنده تعاليم اسلامى و شيعى باشد، خالى است تلاش خود را در پى تنظيم احاديث گرد آورى شده ، جهت داد و براى شيعيان دستور العمل و كتاب هدايتى ارزشمندى در كنار قرآن تاءليف كرد تا اين كتاب مفسر و مبين تعاليم و احكامى باشد كه قرآن به صورت كلى بيان كرده است .

مجموعه كتاب ( الكافى ) ـ كه شامل اصول كافى ( دو جلد )، فروع كافى ( پنج جلد ) و روضه كافى ( يك جلد) است و در بردارنده شانزده هزار و يكصد و نود و نه ( 16199 ) حديث از پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و ائمه معصومين علهيم السلام مى باشد ـ كتابى است كه كلينى در طى بيست سال تلاش خستگى ناپذير به تاءليف آن موفق شده است .

كلينى با تاءليف اين اثر جاودانه برترى و فضل علماى تشيع را نه تنها در روزگار خود، بلكه در تمام تاريخ اسلام به اثبات رساند.

كارى كه او در مدت بيست سال براى تشيع به پايان رساند كارى بود كه شش تن از بزرگترين عالمان اهل سنت در مدت يك قرن براى مذهب خود انجام دادند.

كتاب كافى مهمترين و نفيس ترين كتاب از مجموعه كتب چهارگانه حديثى (كتب اربعه ) مذهب تشيع است . (سه كتاب ديگر اين مجموعه عبارت اند از : من لا يحضره الفقيه ، تاءليف شيخ صدوق ، تهذيب و استبصار، تاءليف شيخ طوسى . )

كافى در زمانى به تبيين ازرشهاى اخلاقى و اسلامى پرداخت كه اروپاييان دوران بربريت ، و وحشيگرى را مى گذراندند.

زمانى كه آنها در جهل غوطه ور بودند و از علم چيزى نمى دانستند و عقل و علم را در دادگاههاى تفتيش عقايد قرون وسطايى به محاكمه مى كشيدند اولين باب از اولين كتاب تشيع با عنوان عقل و علم و آنگه توحيد و حجتى ، ارزشهاى الهى و انسانى را آموزش مى داد.

[گل مريم]

كتاب كافى را هر كسى از ديدگاه خود بررسى كرده است .

بر كافى هم فيلسوف شرح نوشته است هم عارف و هم فقيه و اين خود نشانه بزرگى و جامع بودن كافى است .

شرحهاى مهم كافى عبارت اند از:

1 ـ مرآت العقول از علامه مجلسى ، كه با ديدى فقهى نگاشته شده است .
2 ـ شرح صدر المتاءلهين معروف به ملا صدرا، كه نگرش او نگرشى فلسفى و عرفانى بن احاديث است .
3 ـ كتاب وافى نوشته ملا محسن فيض كاشانى .
4 ـ شرح ملا صالح مازندارنى .

[گل مريم]

سبك كلينى

روش كلينى در ترتيب احاديث هر باب اين است كه حديث صحيح تر و روشن تر را در اول باب قرار داده و سپس به همين ترتيب احاديث مبهم و مجمل را ذكر كرده است . (اصول كافى ( مقدمه )، كلينى ، ترجمه سيد جواد مصطفوى ، ج 1، ص 9.)

علاوه بر اين ، كلينى دست به ابتكار ديگر زد كه تا قبل از آن در ميان عالمان و محدثان معمول نبود و آن به كار بردن كلمه ( عده ) ( منظور آنكه :ابن حديث را شمارى چند نقل كرده اند. )به جاى سلسله سندى است كه به راوى حديث ختم مى شود.

از مسائلى كه موجب شد كلينى اين رويه را در نقل حديث پيش گيرد. مشهور بودن راويان سلسله سند و نيز كم كردن حجم كتاب و كمبود وقت بوده است .

( عده ) كلينى گاهى از احمد بن محمد بن عيسى ، گاهى از سهل بن زياد و زمانى از احمد بن محمد خالد برقى روايت مى نمايد و اشخاص هر يك از اين سه ، غير از اشخاص ( عده ) ديگر مى باشد. (ريحانه الادب ، ج 4، ص 113. )
مثلا مراد او از ( عده ) در جايى كه به واسطه آن از احمد بن محمد بن عيسى روايت مى كند عبارت از پنج نفر:
محمد بن يحيى عطار، على بن موسى كميدانى ، داوود بن كوره ، احمد بن ادريس على بن ابراهيم بن هاشم است . (ريحانه الادب ، ج 4، ص 114. )