تفسیر ایه 83 از مجمع البیان
منظور از پيمان چيست؟
برخى گفته اند؛ منظور، دلايل روشن و برهانهاى انسانسازى است كه ازجانب خرد و وجدان و فطرت و نيز اديان توحيدى، براى درستى و شايستگى كارهاى پسنديده و وانهادن كارهاى زشت و ظالمانه اقامه مى شود.
عدّه اى نيز گفته اند: منظور، پيمانهايى است كه پيامبران از امّتها مى گيرند؛ و اين كار با گفتار روشن صورت مى پذيرد.
با اين بيان، معناى آيه شريفه اين خواهد بود كه: [بياد آوريد] هنگامى را كه به بنى اسرائيل سخت سفارش كرديم كه: جز خداى يكتا را نپرستيد: «لا تعبدون الّااللَّه» و به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان نيكى كنيد:
«و بالوالدين احساناً». و اين همان چيزى است كه به همه امّتها ازجمله پيروان قرآن سخت سفارش شده است. و مىدانيم كه نيكى و نيكوكارى به پدر و مادر و نزديكان و يتيمان و بينوايان، ميدان وسيعى دارد؛ و از رفتار نيك گرفته تا فرمانبردارى و گوش به سخنان آنان سپردن، مهر و محبّت نثارشان ساختن و دعاى خير براى آنان كردن، همه را دربر مى گيرد. و درمورد نزديكان (و ذى القربى) نيز، از صله رحم و پيوند قلبى با آنان و كمك معنوى و مادّى گرفته تا ارشاد و هدايت آنان، همه را شامل مى شود.
همچنين درخصوص كودكان پدر ازدست داده (واليتامى) ممكن است مقصود، رعايت حقوق آنان در همه ابعاد و نثار مهر و محبّت به آنان باشد.
درمورد بينوايان (والمساكين) نيز اين سفارش شامل پرداخت حقوق واجب مالى و حقوق غيرواجب و اخلاقى مى شود.
امّا خوش سخن گفتن با مردم (وقولوا للنّاس حُسْنَاً):
درمورد خوش سخن گفتن با مردم، ديدگاهها متفاوت است:
1. از پنجمين امام نور(ع) نقل كرده اند كه فرمود: منظور اين است كه بهترين واژه ها و سخنانى را كه دوست داريد به شما بگويند، به مردم بگوييد؛ زيرا خدا بنده اى را كه ناروا مى گويد، نفرين مى كند، سخنان ناراحت كننده به مردم مى زند، از ناسزاگويى پروا ندارد، و يكدندگى و ستيزه را در پرسش شيوه خود مى سازد، دشمن مى دارد؛ و بنده اى را دوست مى دارد كه بردبار و پاكدامن و پارسا باشد:
قال : «قولوا للنّاس احسن ماتحبّون ان يقال لكم، فانّ اللَّه ببعض اللّعان، السّباب، الطّعان على المؤمنين، الفاحش، السّائل الملحف، و يحبّ الحليم العفيف...».
2. از ابن عبّاس آورده اند كه منظور از «گفتار نيك»، خوش سخنى و رفتار شايسته و خداپسندانه است.
3. گروهى گفته اند: منظور، دعوت به ارزشها و هشدار از ضدّارزشها است.
4. و پاره اى ديگر گفته اند: منظور، همان گفتار نيك است.
درمورد اين جمله از آيه شريفه - «وقولوا للنّاس حُسْنَاً» - بحث ديگرى نيز مطرح شده؛ و آن اينكه آيا اين دستور جهان شمول است و به گفتار نيك با همه انسانها فرمان مى دهد يا تنها با مردم باايمان بايد اينگونه بود؟
در اين خصوص، نظرهايى چند ارائه شده است:
1. حضرت باقر (ع) مى فرمايد: «هو عام فى المؤمن والكافر.» (اين يك دستور همگانى و جهان شمول است و گفتار نيك را با تمامى انسانها سفارش مى كند، همدين يا همنوع).
2. امّا برخى پنداشته اند كه اين دستور خدا با آمدن فرمان جهاد نسخ شده است؛ و براى اين گفته خود، اين آيه شريفه را شاهد مى آورند كه:
«يا ايُّهَاالنَّبِىُّ جاهِدِالْكُفّارَ وَالْمُنافِقينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ...»(تحریم/9 و توبه/73)
هان اى پيامبر! با كافران و منافقان پيكار كن و برآنان سخت گير...
و نيز اين سخن پيامبر(ص) را كه:
قاتلوهم حتّى يقولوا «لا اله الّااللَّه» او يقروا بالجزية.
با آنان كارزار كنيد تا يا ايمان آورند و يا تن به پرداخت جزيه و زندگى مسالمت آميز سپارند.
با اين بيان، به نظر برخى، «قولوا للنّاس حسناً» نسخ شده است.
امّا همانگونه كه از پنجمين امام نور (ع) روايت شد، اين دستور جهان شمول است؛ و به اعتقاد بيشتر مفسّران نسخ نشده است و هرگز بين آنها ناهماهنگى وجود ندارد؛ چرا كه مى توان با كافران حق ستيز و شرارت پيشه كارزار كرد و در همانحال سخن خوش و نيكو هم گفت و به بيان قرآن، با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگار فراخواند:
«اُدْعُ اِلى سَبيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِالْحَسَنةِ... (نحل/125)
و حتّى به خود آنان و بتهاى رنگارنگشان نيز ناروا و زشت نگفت؛ بلكه با بهترين سبك و شايسته ترين سخنان آنان را راه نمود.
«وَلاتَسُبُّواالَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ...»(انعام/108)
با اين توضيح، ميان دو دسته آيات ناسازگارى نيست، و مى توان هم با شرارت پيشگان كارزار كرد و هم در همانحال با ديگران و حتّى خود آنان به نيكوترين لحن و بهترين منطق و شايسته ترين سبك سخن گفت و دلسوزى و ارشاد كرد.