موضوع: حجاب قلب در قرآن و روايات

حجاب قلب در قرآن و روایات

فرشته کوهساری (1)

با کنکاشی در تاریخ بشر و جوامع تاریخی می‌بینیم که هر گاه قدرت‌های حاکم می‌خواستند جامعه‌ای را تحت سلطه خود قرار داده و آن را استثمار کنند تلاش می‌کردند تا روح جامعه را فاسد کنند؛ و فساد روح جامعه شدنی نبود جز با غلبه بر روح و قلب افراد آن جامعه. و برای چیره شدن بر قلب افراد جامعه، سعی می‌کردند موانع و حجاب‌هایی را بر قلب‌ها بیافکنند که انسان‌ها قادر به درک مفاهیم حقیقی نشود و آن گاه که قلب، بیمار شود آثارش در اعضا و جوارح نیز هویدا می‌گردد.
محققان و قرآن‌پژوهان بسیاری با قلم زدن در این راه سعی در نشان دادن حجاب‌ها و موانع درک حقایق، نموده و از آن جمله کتاب‌ها و مقالات بسیار، که هر کدام از یک زاویه به بررسی و علل این حجاب‌ها و بیماری‌های دل پرداخته‌اند. این مقاله در نظر دارد با نگرشی متفاوت، با تأمل و بررسی علل فساد قلب از دید قرآن و روایات، روزنه‌ای به سوی قلب سلیم بگشاید.

----------------------------------------
1.دانشجوی کارشناسی ارشد علوم حدیث، گرایش تفسیر اثری، دانشکدۀ مجازی علوم حدیث.

چکیده


مقاله با هدف تبیین و نگارش «حجاب‌های افکنده بر دل، که مانع رسیدن به کمالات عالیه می‌شود و انسان را روز به روز از راه تعالی دور می‌کند، با تأکید بر آیات و روایات» به رشته تحریر در آمده است و در این مسیر، مهم‌ترین حجاب‌ها که باعث دور شدن انسان از درک حقایق می‌شود، از منظر قران به بحث گذاشته شده است. قلبی که در آیات و روایات معرفی شده با توجه به قرینه‌های موجود، یک ابزار شناخت به شمار می‌آید و از این رو قرآن تأکید زیادی در حفظ و نگهداری آن دارد.
این مقاله به این نکته راهبردی در اخلاق و تربیت دینی و صفای دل دست می‌یابد که انسان با یادآوری و استمرار در ذکر خدا و عبرت گرفتن از سرگذشت پیشینیان و دوری جستن از گناه و مطالعه کتب اخلاقی و احادیث ائمه و ... و در نهایت یاد مرگ، می‌تواند حجاب‌هایی را از قبیل جهل، استکبار، کبر و ریا، حبّ دنیا، انجام گناه، آرزوهای طول و دراز و ... که باعث قساوت دل، زیغ قلب، کوردلی، ختم قلب، زنگار دل و در نهایت مرگ قلب می‌شود، از چهره قلب بزداید و قلب خود را عاری از حجاب‌های دل بنماید.
کلیدواژه‌ها: قلب، حجاب دل، قرآن، شناخت.

مقدمه


پروردگار عالم در قرآن مجید در بارۀ آفات، مفاسد، درجات و حالات قلب آدمی ‌حقایقی را بیان فرموده و موقعیت و جایگاه آن را در وجود آدمی، و تأثیرش را در سعادت و شقاوت انسان، توسط پیامبران و انبیا عظام و راهنمایان صلاح و فساد بنی آدم، با زبان‌های مختلف و تعبیرات گوناگون ابلاغ فرموده است و این گونه اهمیت و عظمت آن را به جامعه‌های انسانی در عرض قرون متمادی رسانیده است.
با کنکاشی در تاریخ بشر و جوامع تاریخی می‌بینیم که هر گاه قدرت‌های حاکم می‌خواستند جامعه‌ای را تحت سلطه خود قرار داده و آن را استثمار کنند تلاش می‌کردند تا روح جامعه را فاسد کنند؛ و فساد روح جامعه شدنی نبود جز با غلبه بر روح و قلب افراد آن جامعه. و برای چیره شدن بر قلب افراد جامعه، سعی می‌کردند موانع و حجاب‌هایی را بر قلب‌ها بیافکنند که انسان‌ها قادر به درک مفاهیم حقیقی نشود و آن گاه که قلب، بیمار شود آثارش در اعضا و جوارح نیز هویدا می‌گردد.
محققان و قرآن‌پژوهان بسیاری با قلم زدن در این راه سعی در نشان دادن حجاب‌ها و موانع درک حقایق، نموده و از آن جمله کتاب‌ها و مقالات بسیار، که هر کدام از یک زاویه به بررسی و علل این حجاب‌ها و بیماری‌های دل پرداخته‌اند. این مقاله در نظر دارد با نگرشی متفاوت، با تأمل و بررسی علل فساد قلب از دید قرآن و روایات، روزنه‌ای به سوی قلب سلیم بگشاید.

مفهوم‌شناسی واژه قلب


راغب كه بیشتر به معانی قرآنی واژه‏ها نظر دارد با تنوع بیشتری به توضیح معنای قلب پرداخته است و قلب را در لغت به معنای «گرداندن و تحوّل دادن از وجهى به وجه دیگر» می‌داند؛ مثل گرداندن لباس، و گرداندن انسان از طریقه‏اش ^۱. به نفس و روح انسان هم که بُعد خالص، شریف و حقیقت انسان است، می‌توان قلب گفت ^۲.
در اصطلاح قرآنی، به روح لطیف انسانی، که با تعلّق به قلب جسمانی، سلطه خود را در بدن انسان اجرا مى‏کند، قلب گویند؛ که از آن به نفس ناطقه نیز تعبیر می‌گردد. پس چون، این قسمت از بدن انسان، مرکز تحولات مختلف روحی است، آن را «قلب» نامیده‌اند ^۳.
در قرآن واژه‏هایی است كه مشابهتی با قلب دارند و گویا هم‌ردیف آن تلقی می‏شوند. این واژه‏ها عبارت اند از: صدر، روح، نفس و فؤاد. خداوند مى‌فرماید:
(مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَأَى)؛
دل، آن چه را پیامبر دید دروغ ندانست ^۴ .
فؤاد در این جا به معناى اندام اعتقاد، تصدیق، باور و ایمان به كار مى‌رود. قلب را از آن جهت فؤاد گویند كه در آن توقّد و دل‌سوزى است. «فأد» به معناى بریان كردن آمده است. به قولى علّت این تسمیه، تأثر و تحوّل قلب است كه «فأد» در اصل به معنى حركت و تحریک است ^۵.

در این جا هم، قلب معناى تصدیق و ایمان را مى رساند:
(قَالَتِ الاَْعْرَابُ ءَامَنَّا قُل لَّمْ تُؤْمِنُواْ وَ لَكِن قُولُواْ أَسْلَمْنَا وَ لَمَّا یدْخُلِ الاِْیمَنُ فِى قُلُوبِكُمْ وَ إِن تُطِیعُواْ اللهَ وَ رَسُولَهُ لاَ یلِتْكُم مِّنْ أَعْمَلِكُمْ شَیا إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِیم)؛
اعراب بادیه‏نشین به تو گفتند: ایمان آوردیم. بگو: نه، هنوز ایمان نیاورده‏اید و باید بگویید اسلام آوردیم؛ چون هنوز ایمان در دل‌هاى شما وارد نشده است. و اگر خدا و رسول را اطاعت كنید خدا از پاداش اعمالتان چیزى كم نمى‏كند كه خدا آمرزگار رحیم است 6.
در این جا، قلب و فؤاد نه تنها ابزار شناخت هستند، بلكه بر خلاف مغز كه در محیط اندیشه ابزار شناخت عقلانى است، فؤاد و قلب عامل تصدیق، باور و ایمان نیز هستند.
قلب در لغت و استعمال عرب هم به معنای قلب صنوبری و هم به معنای نفس مدرکه (عقل) و روح به کار می‌رود و برای کاربرد دقیق معانی قلب در جمله، باید از سیاق عبارت و قرینه‌هایی که در جمله به کار می‌رود کمک بگیریم. در مورد معنای قلب در قرآن باید به آیه‌هایی که قرینه‌های روشنی دارند مراجعه کنیم و معنای قلب را به کمک این قرینه‌ها به دست بیاوریم.
----------------------------------------------------------
1.المفردات فی غریب القران، ج۱، ص۶۸۱2.العین، ج۵، ص۱۷۰
3.التحقیق فی کلمات القرآن، ج۹، ص۳۰۲

4.نجم / ۱۱
5.المیزان، ج۲۰، ص۶۱۷

6.حجرات / ۱۴

قلب از دیدگاه قرآن و روایات


واژه قلب، در ۱۳۲ آیه، واژه صدر، در ۴۴ آیه، و واژه فواد، در ۱۶ آیه از قرآن به کار رفته است. با توجه به موارد ذکر شده در قرآن و معانی مختلف در حالات گوناگون، می‌توان قدر مشترک همه این موارد را در درون سینه ذکر کرد و قلب را از دیدگاه قرآن، ابزار شناخت خوبی‌ها و بدی‌ها به شمار آوریم که انسان با به کارگیری صحیح از این قوه شناخت، روز به روز بر گنجایش و جلای قلبش می‌افزاید و قدرت شناخت معارف الهی بر او سهل‌تر می‌شود و بر عکس با پا گذاشتن به حیطه گناه و پلیدی‌ها، روز به روز قدرت شناخت معارف الهی را از دست می‌دهد و تنگی سینه و زنگار قلب باعث مسدود شدن بزرگ‌ترین منبع دریافت حقایق می‌شود.
در بیانی زیبا، رسول اكرم صلی الله علیه و آله فرمودند:
إنّ للقلب أذنین، فإذا همَّ العبد بذنبٍ قال له روح الإیمان: لاتفعل، و قال له الشیطان: إفعل؛
قلب انسان، دو گوش دارد كه وقتی او تصمیم به انجام گناهی می‌گیرد، روح ایمان به او می‌گوید: نكن، و شیطان می‌گوید: بكن» ^۲.
حضرت علی علیه السلام در باره قلب، مرکز وجود انسان می‌فرماید:
به شاه‌رگ این انسان، پاره گوشتی آویخته که شگرف‌ترین اندام‌ها و اعضای درونی او باشد؛ و آن چیزی جز قلب نیست که سرچشمه حکمت است ^۳.
ایشان در باره حالات قلب نکته ظریفی را مطرح می‌کند:
قلب‌ها را پیش‌آمدنی است و پس‌رفتنی؛ پس چون روی آورند، بر مستحباتشان وا دارید اما چون پشت کنند، به واجبات بسنده کنید ^۱.
می‌توان چنین نتیجه گرفت که لفظ قلب دو جور به کار می‌رود. یکی قلبی که گوشتی و عضلانی است و در بیشتر مواقع در سمت چپ بدن قرار دارد و خون را در رگ‌ها جاری می‌سازد. و دیگری قلبی که مرکز دریایی عمیق و ژرف است و در واقع نفس و روح آدمی است و عرفا آن را ابزار شناخت حقایق و مرکز ادراک واقعیت‌ها معرفی می‌کنند و مسلماً منظور قرآن از قلب همین ابزار شناخت است که اساساً دل انسان مخاطب بخش عمده‌ای از پیام قرآن است:
(إِنَّ فِی ذلِک لَذِكْرى‏ لِمَنْ كانَ لَهُ قَلْب) ^۲ .


-------------------------------------------------------------------------
1.بحار الانوار، ج۷۰، ص۳۳2
2.نهج البلاغه، ص۴۲۵، ح۱۰۵؛ الکافی، ص۳۱؛ تحف العقول، ص۹۵
3..نهج البلاغه، ص۴۷۱، ح۳۰۴؛ غرر الحکم، ص۱۱۳

4.ق / ۳۷

حجاب‌های قلب


ابزارهای شناخت حسی، موانع و حجاب‌هایی دارند. مثلاً چشم انسان در صورت وجود مانعی مانند تاریکی هوا، کدورت قرنیه، وجود گرد و غبار و ... قادر به انجام کار اصلی خود یعنی دیدن نیست. انسان هم ممكن است با به وجود آوردن حجاب‌ها و موانعى، راه‌های شناخت قلبی و معرفتی را بر خود ببندد و دیده قلب خود را كور كند. پس اول باید حجاب‌ها را از جلو دیده قلب برداشت و موانع معرفت را کنار زد و سپس به سراغ شناخت حقایق رفت.
در برخی از آیات قران، سخن از کوردلی و نابینایی دل است که بزرگ‌ترین مانع درک حقیقت و رسیدن به مقام کشف و شهود است. کسانی که مدت مدیدی در ظلمات جهل و خودخواهی و غرور گناه فرو می‌روند، بینایی دل را از دست می‌دهند ^۳. آفات و حجاب‌های دل، گاه خفیف و گاه شدیدند و گاهی هم آن‌چنان آفت بر دل چیره می‌شود که انسان در ظلمت کامل فرو رفته و همه نوع قدرت درک و معرفت از انسان سلب می‌گردد. در قرآن، گاه سخن از انحراف دل و قلب و به مرحله زنگار رسیدن آن است و گاه این انحراف، بیماری مزمن می‌شود و پرده‌هایی بر دل می‌افتد، قلب به جایی می‌رسد که در غلافی فرو می‌رود، و آن گاه مُهر بر دل می‌زنند و نقش ثابت به خود می‌گیرد. گاهی از این هم فراتر می‌رود و چشم و گوش نیز زیر پرده‌ها قرار می‌گیرد، آدمی ‌هویت انسانی‌اش را از دست می‌دهد و تا مرحله چهارپایان و از آن پایین‌تر سقوط می‌کند ^۴.
قرآن كریم در آیات فراوان، از نفوذ تدریجی آفات و موانع معرفت بر قلب و چگونگی آلوده‌ساختن این دریای عظیم معرفت سخن می‌گوید؛ تا آن جا كه این حجاب‌ها قدری ضخیم و قطور می‌شوند که منجر به مرگ قلب می‌گردند.

---------------------------------------------------------------------------------------------------



3.معرفت‌شناسی در عرفان، ص۱۶۷
4.پیام قرآن، ج۱، ص۲۹۸ به بعد

عوامل محجوب شدن قلب



هوای نفس


خداوند می‌فرماید:
(یا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاكَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْكُم بَینَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَلَا تَتَّبِعِ الْهَوَى فَیضِلَّكَ عَن سَبِیلِ اللهِ إِنَّ الَّذِینَ یضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یوْمَ الْحِسَابِ)؛
اى داوود ما تو را در زمین خلیفه [و جانشین] گردانیدیم؛ پس میان مردم به حقّ داورى كن و زنهار از هوس پیروى مكن كه تو را از راه خدا به در كند. در حقیقت كسانى كه از راه خدا به در مى‏روند به [سزاى] آن كه روز حساب را فراموش كرده‌اند، عذابى سخت‏خواهند داشت» ^۱ .
با توجّه به این آیه، نتیجه پیروی از هوای نفس، انحراف از راه خدا و فراموشی روز جزاست. مولای متقیان می‌فرماید:
لا ترخّص لنفسک فى مطاوعة الهوى و ایثار لذّات الدّنیا، فیفسد دینک و لا یصلح، و تخسر نفسک و لا تربح؛
رخصت مده مر نفس خود را در موافقت كردن خواهش و اختیار لذّت‌هاى دنیا؛ پس فاسد شود دین تو و شایسته نگردد، و زیان كند نفس تو و سود نكند ^۲.
پیروی از هوای نفس، از عواملی است که شخص در مسیرهواپرستی کم کم دیدگاهش عوض می‌شود و زشتی بدی‌ها را به خاطر شدّت میل و علاقه‌ای که دارد نمی‌تواند درک کند.

حبّ مال و دل‌بستگی به دنیا


قرآن مکرراً و به دفعات، دنیا را بازی و سرگرمی‌ می‌شمرد و می‌فرماید:
(وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ)؛
زندگی دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی‌نیست» ^۳ .
(وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا مَتاعُ الْغُرُور) ^۴.
و نیز دنیا را چیزی جز فریب و سرگرمی‌ نمی‌داند ^۵ .
این که خداوند در برخی آیات، رفاه‌طلبی و زندگی مرفه را همچون حجابی بر مشاعر ادراکی و شهودی انسان معرفی می‌کند و به همه دنیاپرستان هشدار می‌دهد که مراقب باشید سرمایه‌های عظیم انسانی را فدای امور زوال پذیر نکنید، اشاره به این است که دنیا به صورت زنگاری در دل، مانع نزدیک شدن به معارف الهی می‌شود:
(وَ زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ أَعْمالَهُم ...) ^۶ .


--------------------------------------------------------------
1.ص / ۲۶
2.شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غرر الحکم، ج۶، ص۳۳۱، ح۱۰۴۰۰
3.انعام / ۳۲
4.عمران / ۱۸۵
5.نحل / ۱۶ و توبه / ۹۳
6.نمل / ۲۴

حب دنیا، دل‌بستگی به مال و اموال و دنیاپرستی، مذموم است اما استفاده معقول از دنیا و مواهب مادی برای رسیدن به کمالات معنوی نه تنها مذموم نیست، بلکه حب آخرت نیز شمرده می‌شود. قرآن مال را وسیله قوام حیات می‌شمرد و می‌فرماید:
(وَ لا تُؤْتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَكُمُ الَّتِی جَعَلَ اللهُ لَكُمْ قِیاماً) ^۱ .
امام صادق علیه السلام فرمود:
به راستى شیطان، آدمى‏زاده را در هر چیزى مى‏چرخاند (تا او را گمراه كند) و چون از او درماند، با پول و مالِ دنیا جلو او را سخت مى‏بندد و گردن او را مى‏گیرد ^۲ .
امام علی علیه السلام می‌فرماید:
من أحبّ الدّینار و الدّرهم فهو عبد الدّنیا؛
هر كس دینار و درهم را دوست بدارد، بنده دنیاست ^۳ .
پس حبّ مال می‌تواند حجاب دل و منشأ گناهان زیادی از جمله حرام‌خواری، خودفروشی و... شود.

غفلت و جهل


جهل‌ها و غفلت‌ها، نسیان‌ها و سستی‌ها در اعمالِ اراده، انسان را از مسیر درست منحرف کرده و موجبات سقوط و انحطاط او را فراهم می‌آورند. خداوند در قرآن می‌فرماید:
بسیاری از جنیان و آدمیان را برای دوزخ آفریدیم؛ زیرا دل‌هایی دارند که با آن حقایق را دریافت نمی‌کنند و چشمانی دارند که با آن‌ها نمی‌بینند و گوش‌هایی دارند که با آن‌ها نمی‌شنوند. آنان همانند چهارپایان بلکه گمراه‌ترند. آری، آن‌ها همان غافل‌ماندگان اند» ^۴ .
در آیات دیگر، عامل نهایی بدبختی و انحراف افراد، غفلت از خدا معرفی شده است که همانند حجابی بر دل‌هایشان افکنده می‌شود ^۵.
یکی از علل مهم ناسپاسی در برابر نعمت‌های خدا، نادانی و غفلت است. امیر المؤمنین علیه السلام می‌فرماید:
کسی که غفلت بر او چیره شود، قلبش می‌میرد» ^۶.
و نیز ‌فرمود:
آن کس که وضع روزگار را بشناسد از آمادگی برای سفر آخرت غافل نمی‌شود» ^۷.
و طبق سخن مولای متقیان علیه السلام استمرار و یاد خدا آثار غفلت را از بین می‌برد:

-------------------------------------------------------

1.نساء / ۵
2.الکافی، ج۵، ص۲۳۱
3.الحیاة، ج۴، ص۶۶
4.اعراف / ۱۷۹
5.مانند: ق / ۳۲، نحل / ۱۰۸، کهف / ۲۸
6.غرر الحکم، ج۵، ص۲۹۳
7.میزان الحکمه، ج۳، ص۲۲۸۵