موضوع: نگاهی به وصایای امام علی(عليه السلام) به جوانان

منبع اصلی این نوشتار نامه سی ویکم نهج البلاغه است که حاوی رهنمود های پدری نمونه به جوانی نمونه ودر حال رشد است. این نامه که از مشهورترین وصایای امیرالمومنین (عليه السلام) است و به قول سید رضی (علیه السلام) پس از مراجعت از « صفین» در محلی به نام «حاضرین » به فرزندشان حسن بن علی(عليه السلام) مرقوم داشته اند، شیعه وسنی به آن توجه کرده اند به طوری که دانشمند معروف اهل سنت، ابواحمد حسن بن عبدالله بن سعید عسکری درباره آن گفته است : « اگر از حکمت عملی چیزی یافت شود که لازم باشد با طلا نوشته شود، همین رساله است که امام علی(عليه السلام) در آن جمیع ابواب علم وطرق سلوک وتمام منجیات ومهلکات وراه های هدایت ومکارم اخلاق واسباب سعادت وطرق رهایی از این مهلکه ها ووصول به بالاترین درجات کمال انسانی را با بهترین عبارت بیان فرموده است.»(1) مخاطب امام علی(عليه السلام) در این رساله تنها فرزندش امام حسن(عليه السلام) نیست بلکه آن حضرت با سخنان حکیمانه خود به همه جوانان حقیقت جو توجه کرده است. گر چه غور در دریای بی کران معارف نهج البلاغه با بضاعت اندک ما سازگار نیست ولکن:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

5. وجدان اخلاقی:
یکی از وصایای امام علی(عليه السلام) به جوانان، میزان قرار دادن وجدان اخلاقی معاشرت اجتماعی است. آن حضرت خطاب به فرزندش چنین می فرماید:یا بنی اجعل نفسک میزانا فیما بینک وبین غیرک (26)پسرم، خود را معیار ومقیاس قضاوت بین خود ودیگران قرار ده
نادیده گرفتن این اصل مهم اخلاقی نتیجه ای جز تیرگی روابط دوستانه نخواهد داشت؛ همان گونه که التزام به وجدان اخلاقی تضمین کننده دوستی پایدار وروابط اجتماعی است. اگر در جامعه، تمام افراد بر اساس وجدان با یک دیگر معاشرت کنند وبه حقوق ومنافع وحیثیت دیگران احترام بگذارند، روابط اجتماعی مستحکم، آرامش وامنیت جامعه تقویت خواهد شد. وجدان اخلاقی، آدمی را چون طبیب به درد ودرمان خویش متوجه وسلامت روان را اعلام می کند. در روایتی آمده است که مردی خدمت رسول خدا(صلي الله عليه و اله و سلم) رسید وعرض کرد: همه وظایف خود را به خوبی انجام می دهم ولی یک گناه را نمی توانم ترک کنم وآن رابطه نامشروع است. اصحاب از این سخن درآشفتند. حضرت فرمود: شما کاری نداشته باشید، من می دانم چگونه با او بحث کنم. آن گاه فرمود: شما مادر، خواهر، وبه طور کلی ناموس دارید؟ جوان عرض کرد: آری . رسول خدا(صلي الله عليه و اله و سلم) فرمود : آیا می پسندی دیگران با ناموس ومحارم تو چنین روابط مشروع داشته باشند؟ عرض کرد : خیر. حضرت فرمود : پس چگونه حاضر می شوی دست به چنین کار نادرستی بزنی؟ جوان سر به زیر افکند وعرض کرد : دیگر تعهد می کنم دنبال چنین گناهی نروم.(27)

هر انسان مسلمانی وظیفه دارد در برخورد با مردم از ندای درونی خود پیروی وبه رضای وجدان عمل کند . امام سجاد(عليه السلام) می فرماید: حق مردم آن است که از آزار آن ها خود داری کنی وچیزی را برای آنان دوست بداری که برای خود دوست می داری وترک کنی آن چه را برای خود نمی پسندی.(28)
اسلام با توجه دادن به وجدان اخلاقی می کوشد تا افراد بشر در باطن خود مراقبی بگمارند تا آن ها را از تجاوز وآزار به دیگران حتی در حالت خشم و دشمنی باز دارد. بر اساس قرآن مجید به نفس لوامه که همان وجدان است، قسم یاد کرده و می فرماید:لا ا قسم بیوم القیامه ولا اقسم بالنفس اللوامه (29)سوگند به روز رستاخیز وسوگند به جانی که نفس را در مورد عصیان وارتکاب گناه سرزنش وملامت می کند روان شناسان این حس سرزنش کننده باطنی را وجدان اخلاقی می نامند.اندرون من خسته دل ندانم کیست که من خموشم واو در فغان ودر غوغاست

تجربه اندوزی:
استفاده ازتجارب دیگران ازجمله مواردی است که دروصایای امام علی(عليه السلام) دیده می شود. آن حضرت می فرماید:اعرض علیه اخبار الماضین وذکره بما اصاب من کان قبلک الاولین وسرفی دیارهم وآثارهم فانظر فیما فعلوا وعما انتقلوا واین حلوا ونزلوا (30) اخبار گذشتگان را بر قلبت عرضه کن وآن چه را که به پیشینیان رسیده به یاد آر، در دیار وآثار مخروبه آن ها گردش کن ودرست بنگر آن ها چه کرده اند. ببین از کجا منتقل شده اند ودر کجا فرود آمده اند
هر چند آحاد جامعه به راهنمایی افراد آزموده واستفاده از تجارب به دست آمده از سرگذشت پیشینیان دارد، زیرا :اولا، جوان به مقتضای سن کم خود، دارای ذهنی خام وعاری از تجربه است. او سرد وگرم روزگار را نچشیده وبا مشکلات ودشواری های کم تری در زندگی روبه رو شده است، که گفته اند:« آن چه را که جوان در آیینه می بیند پیر در خشت خام بیند». از این رو بعضی مواقع فشار ومشکلات، آرامش درونی جوان را مختل می کند واو را به افسردگی یا تند خویی می کشاند.ثانیا، تخیلات موهوم که ازویژگی های دوران جوانی است، چه بسا جوان را از شناخت حقیقت باز دارد. تجربه، پرده های وهم وپندار را پاره می کند وانسان را به واقع رهنمون می سازد. امام علی(عليه السلام) می فرماید:التجارب علم مستفاد (31) تجارب بشر، دانش سود مندی است

ثالثا، جوان با وجود برخورداری از منبع سرشار هوش علمی وفنی وقابلیت کسب مهارت های گوناگون، به دلیل نداشتن تجارب زندگی فاقد هوش اجتماعی است. از این رو در معرض تصمیم های نسنجیده وزیان بار وافتادن در دام دیگران قرار دارد . امام علی(عليه السلام) می فرماید:
من قلت تجربته خدع (32) کسی که تجربه اش کم و ناچیز باشد ، فریب می خورددر سایه تجربه، اشتباه به حداقل می رسد. امام علی(عليه السلام) می فرماید:من کثرت تجربته قلت غرته (33) کسی که تجربه اش زیاد باشد، کم تر فریب می خورد آن چه می تواند مدد کار جوان در ایام سخت وعبور از مراحل دشوار زندگی باشد، بهره برداری از تجارب کسانی است که خود در طول زندگی این منازل پر خطر را طی کرده و به سلامت از آن ها گذشته است . امام علی (عليه السلام) می فرماید:« با مردان آزموده هم نشین باش که آن ها متاع پر ارج تجربه های خود را به گران ترین بها یعنی فدا کردن عمر خود تهیه کرده اند وتو آن متاع گران قدر را با ارزان ترین قیمت (با صرف چند دقیقه) به دست می آوری.(34)

6. عبرت از تاریخ:یکی از مصادیق بارز تجربه اندوزی، مطالعه سرگذشت پیشینیان وتاریخ امم سابق است. تاریخ آیینه ای است که گذشته را نشان می دهد وحلقه رابط بین حال وگذشته وچراغ راه آینده است. استاد مطهری(ره) می گوید:« انسان همان طور که از مردم هم زمان خود ادب وراه ورسم زندگی می آموزد واحیانا لقمان وار از بی ادبان ادب می آموزد که مانند آن ها نباشد، به حکم همین قانون از سرگذشت مردم گذشته نیز بهره می گیرد. تاریخ مانند فیلم زنده ای است که گذشته را تبدیل به حال می نماید.»(35) مشابهت سرنوشت ملت ها، همگان به ویژه نسل جوان را به مطالعه تاریخ فرا می خواند. امام علی (عليه السلام) می فرماید: برای شما در تاریخ قرون گذشته درس های عبرت فراوانی وجود دارد. کجایند عمالقه؟ کجایند فرزندان آن ها؟ کجایند فرعون ها وفرزندانشان؟ (36)
ادامه دارد!

7. آداب معاشرت ودوستی:
شکی نیست که بقا ودوام دوستی منوط به رعایت حدود دوستی وآداب معاشرت است. دوست گرفتن آسان است اما نگه داری آن مشکل تر است. امام علی(عليه السلام) در قسمتی دیگر از نامه مبارک خود به نکات ظریفی که موجب پایداری پیوند دوستی است، اشاره می کند ومی فرماید: ناتوان ترین مردم کسی است که از دوست گرفتن عاجز باشد وناتوان ترازاو فردی است که دوست را از دست بدهد. (37) بعضی جوانان از عدم ثبات وناپایداری روابط دوستانه شکایت می کنند، که دلیل عمده آن رعایت نکردن حدود دوستی وافراط وتفریط در رفاقت است. به طور یقین عمل به دستورات ونصایح سود مند امام علی(عليه السلام) می تواند در حل این مشکل کارساز باشد.

محورهای کلی سخنان امام علی(عليه السلام) در این قسمت عبارت است از:

اعتدال در دوستی:افراط در دوستی وتجاوز از حریم اعتدال در دوران جوانی کم وبیش دیده می شود، ودلیل آن انگیزه عاطفی واحساسات دوران جوانی است. این عده از جوانان در ایام دوستی به رفیق خود بیش از حد ابراز علاقه ومحبت می کنند ودر ایام جدایی بیش از حد ابراز مخالفت ودشمنی می کنند تا جایی که ممکن است به کارهای خطرناکی دست بزنند. توصیه امام علی(عليه السلام) میانه روی در رفاقت است. آن حضرت می فرماید: با دوست مورد علاقه ات به مدارا اظهار دوستی کن، شاید روزی دشمنت گرددودراظهاربی مهری به کسی که براوخشم گرفته ای مدارا کن، چه بسا ممکن است دوستت گردد.(38) دراین نامه نیزآن حضرت می فرماید: اگر خواستی رابطه ات را با برادرت قطع کنی راهی را برایش بگذار که اگر روزی خواست برگردد، راه بازگشت داشته باشد. سعدی در این باره می گوید: «هر آن سری که داری با دوست در میانه منه، چه دانی که وقتی دشمن گردد وهرگزندی که توانی به دشمن مرسان، باشد که وقتی دوست شود.» (39)

محبت متقابل:
دوستی ورفاقت بر اساس محبت متقابل است. اگر یکی از دو طرف خواهان برقراری رابطه ودیگری بی میل باشد، نتیجه ای جز ذلت وخواری مشتاق دوستی نخواهد داشت. از این رو امام علی(عليه السلام) در نامه مبارک می فرماید:لا ترغبن فیمن زهد عنک (40) به کسی که به تو علاقه ندارد، ابراز علاقه مکنشاعر می گوید:چه خوش بی مهربانی هر دو سر بی وگر نه مهربانی درد سر بی

حفظ رابطه دوستی:
امام علی (عليه السلام) به حفظ رابطه دوستی تاکید می ورزد و از عواملی که موجب تحکیم آن می شود ، یاد می کند و می فرماید: اگررفیقت امساک ورزید، تو بذل وبخشش داشته باش وهنگام فاصله گرفتن او، عذرش را بپذیر. اما از آن جا که بعضی ظرفیت کمی داشته وبزرگواری واحسان را حمل برحقارت دیگری وزرنگی خود می کنند، آن حضرت می فرماید: در همه این موارد موقع شناس باش وبر حذر باش از این که آن چه گفته شد در غیر محلش قرار دهی یا درباره کسی که اهلیت ندارد به انجام برسانی.
نکته دیگر نصیحت کردن به رفیق وخیر خواهی برای او است. آن حضرت می فرماید: خیر خواهی ات را به دوستت خالص کن، خواه خوش آینده دوستت باشد وخواه خوش آیند او نباشد.(41)

سبحانی نیا

فصلنامه معارف اسلامی شماره 46

   

پی نوشت ها: 1- زین العابدین قربانی، اخلاق وتعلیم تربیت اسلامی، ص58 . 2- نهج البلاغه فیض الاسلام، نامه31 . 3- همان، خطبه156 . 4- ده گفتار، ص14 . 5- یوسف(12) آیه90 . 6- نهج البلاغه، خطبه16 . 7- عنکبوت(29) آیه69 . 8-نهج البلاغه، نامه31 . 9- قصص(28) آیه77 . 10- بحارالانوار(چاپ بیروت) ج68، ص177 . 11- نهج البلاغه، خطبه82 . 12- بحارالانوار،ج74، ص160 . 13- غررالحکم ودررالکلم،ج4،ص183 . 14- نهج البلاغه، نامه31 . 15- آیین انقلاب اسلامی، ص3 20. 16- نقل از: استاد مطهری، تعلیم وتربیت در اسلام، ص79 . 17- غررالحکم ودررالکلم، همان،ص392 . 18- مثنوی معنوی، دفتر دوم،ص327 . 19- نهج البلاغه، همان. 20- زخرف(43) آیه54 . 21- غررالحکم ودررالکلم،ج5،ص357 . 22- همان،ج2، ص145 . 23- همان، ص77 . 24- همان، ج4،ص595 . 25- همان،ص93 . 26- نهج البلاغه، همان. 27- زین العابدین قربانی، همان،ص274 . 28- بحارالانوار، ج71،ص9 . 29- قیامه(75) آیه1و2 . 30- نهج البلاغه،همان. 31- غررالحکم ودررالکلم،ج1، ص260 . 32- همان، ج5، ص185 . 33- همان، ص214 . 34- شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید،(قم، منشورات مکتبه آیه الله العظمی مرعشی نجفی، چاپ دوم) ج20، ص335 . 35- مجموعه آثار، ج2، ص372 . 36- نهج البلاغه فیض الاسلام، خطبه181 . 37- بحارالانوار، ج74، ص278 . 38- نهج البلاغه، قصار260 . 39- گلستان سعدی،باب8 . 40- نهج البلاغه، نامه31 . 41- همان .

اللهم صل علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم