آثار بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏

[ملکوت]

باء در ابتداى اين آيه شريفه از حروف جاره است، و حروف جاره براى معناى مفعوليت وضع شده‏اند، زيرا معانى افعال را به سوى اسماء مى‏كشانند.
اگر فاعل فعل مثبت، و انجام دهنده كار صحيح در صورتى كه مؤمن باشد، در ابتداى كار و شروع عمل با نيتى پاك و قلبى صادق و توجهى عميق، زبانش گوياى اين آيه شريفه و شعار حكيمانه شود، آيه با قدرت معنوى‏اش فعل فاعل، و عمل عامل، و كوشش تلاش‏گر را به سوى حريم حق مى‏كشاند، و در آنجا زلف عمل را به زلف قبولى خداى مهربان گره مى‏زند و آن را تا قيامت در حفاظ امن حضرت رب قرار مى‏دهد، تا زمان برپا شدن قيامت به صورت خوشنودى حق، و بهشت جاويد به عمل كننده باز گردد.
وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ: «1»
و نماز را برپا داريد، و زكات بپردازيد، و آنچه از كار نيك براى خود پيش فرستيد، آن را نزد خدا خواهيد يافت بى‏ترديد خدا به آنچه انجام مى‏دهيد بيناست.
نماز حقيقتى است كه بدون سوره فاتحة الكتاب محقق نمى‏شود، چنان كه از پيامبر اسلام روايت شده است:
«لا صلاة الّا بفاتحة الكتاب:» «2»
نماز محقق نمى‏شود مگر به قرائت كردن فاتحة الكتاب و نيز از آن حضرت روايت شده است:
«كل صلاة لم يقرء فيها بفاتحة الكتاب فهى خداج:» «3»

هر نمازى كه فاتحة الكتاب در آن خوانده نشود ناقص و از بلنداى پذيرش حق ساقط است.
و نيز آن دارنده دانش كامل و بصيرت جامع و مهبط وحى، و رهبر امت فرمود:
«لا تجزى صلاة لايقرء فيها بفاتحة الكتاب:» «4»
نمازى كه در آن فاتحة الكتاب قرائت نشود كافى از تكليف و مجزى از مسئوليت نيست.
و سوره‏ى فاتحة الكتاب بر اساس بيان قرآن مجيد و فرقان عظيم مركّب از هفت آيه است:
وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي وَ الْقُرْآنَ الْعَظِيمَ: «5»
و به راستى هفت آيه از مثانى [كه سوره‏ى حمد است‏] و قرآن بزرگ را به تو عطا نموديم.
بحثى كه برخى از علماى اهل تسنن مطرح كرده‏اند كه: آيا بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ جزء سوره فاتحه است يا جزء سوره نيست و گروهى آن را جزء سوره و برخى خارج از سوره شمرده‏اند با توجه به آيه شريفه‏ وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي‏، بحثى بى‏مورد و باطل است، و نبايد هيچ اعتنائى به آن داشت.

[ملکوت]

بِسْمِ اللَّهِ‏ بى‏ترديد آيه‏اى از سوره مباركه فاتحه است و علماى اماميه بر اساس آيه‏ وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي‏ و روايات اهل‏بيت كه ردّ گفتار برخى از اهل سنت است اجماع و اتفاق بر اين حقيقت دارند، و در ميان آنان مخالفى با اين مسئله نيست.

از آنجا كه حق از ميان طوفان باطل خود را نشان مى‏دهد، روايات مهمى از طريق علماى مشهور اهل سنت، و راويانى كه به شدت مورد اطمينان آنان‏اند در كتاب‏هاى قابل توجهشان نقل شده كه آن روايات با قاطعيت ثابت مى‏كنند بِسْمِ اللَّهِ‏ بدون شك جزء سوره‏ى فاتحة الكتاب است و نماز در صورت ترك آن به يقين باطل است، و اين عمل ملكوتى بدون‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ به پيشگاه حق نمى‏رسد، و آن قدرت و توانى كه مى‏تواند نماز را كه فعل مكلف و عمل مؤمن است به حريم قبولى حق بكشاند بِسْمِ اللَّهِ‏ است.
شافعى كه از فقهاى بزرگ اهل سنت است از مسلم، از ابن جريح از ابن‏ابى‏مليكه از ام سلمه روايت مى‏كند كه:
پيامبر فاتحة الكتاب را خواند و بِسْمِ اللَّهِ‏ را يك آيه حساب كرد، .... «6» سعيد مقبرى از پدرش از ابوهريره نقل كرده كه پيامبر فرمود:
«فاتحة الكتاب سبع آيات اولاهن‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏.» «7»

فاتحه الكتاب هفت آيه است شايسته‏ترينش‏ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ مى‏باشد.
ثعلبى كه از دانشمندان معروف اهل سنت است با سلسله سند روايتى خود نقل مى‏كند: اميرالمؤمنين على‏بن‏ابيطالب هنگامى كه در نماز سوره‏ى فاتحه را شروع مى‏كرد بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ را مى‏خواند، و همواره به مردم مى‏گفت: كسى كه قرائت‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ را ترك كند نماز را ناقص گذاشته است. «8» همه مكلفان مسئول انجام واجبات به صورت كامل هستند، و اگر غير آن را انجام دهند در حقيقت به تكليف الهى خود عمل نكرده‏اند.

[ملکوت]

ابوهريره كه از راويان بسيار مورد اطمينان اهل سنت است مى‏گويد: با رسول خدا در مسجد بودم، با اصحابش گفتگو داشت ناگهان مردى وارد مسجد شد و شروع به نماز كرد، پس از تكبيرة الاحرام «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» گفت سپس فاتحة الكتاب را از الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ‏ قرائت كرد، پيامبر هنگامى كه نمازش را بدون‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ ديد، فرمود: اى مرد نماز را از خود بريدى و قطع كردى، و اين آيه مباركه را از اين شجره طيبه جدا نمودى، آيا ندانستى كه‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ جزء حمد است، كسى كه آن را ترك كند يقيناً آيه‏اى از سوره حمد را ترك نموده، و هر كس آيه‏اى از اين سوره را ترك كند نمازش را از درخت تكليف بريده، نماز جز به فاتحة الكتاب محقق نمى‏گردد و هر كس آيه‏اى از آن را نخواند نمازش بى‏ترديد باطل است! «9»

خواندن‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ در ابتداى سوره فاتحة الكتاب بر اساس فرمان واجب حق در آيه‏ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ‏ «10» واجب است، و هنگامى كه به اين صورت وجوبش ثابت است، لازم مى‏آيد كه آيه‏اى از سوره‏ى فاتحة الكتاب باشد.
فخر رازى كه از دانشمندان بزرگ و معروف اهل سنت است، و در تفسير قرآن فردى برجسته و قابل توجه است در جلد اوّل تفسيرش مى‏گويد:
روش على‏بن‏ابى‏طالب در همه نمازهايش بلند خواندن آيه‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ بوده است و اين دليل و برهانى قوى نزد من، و استوار و پابرجا در حريم عقل من است كه به خاطر سخنان مخالفان از صفحه وجود من و عقل من زدوده نمى‏شود. «11»
عمل على ثابت مى‏كند كه‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ آيه‏اى قطعى و حتمى از سوره مباركه حمد است.
و نيز مى‏گويد شك نداريم كه هر گاه ميان قول انس و ابن‏مغفل كه مى‏گويند پيامبر بِسْمِ اللَّهِ‏ را در ابتداى فاتحه نمى‏خواند، و قول على‏بن‏ابى‏طالب كه همه عمرش در همه نمازهايش‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ را در ابتداى فاتحه مى‏خواند تعارض واقع شود انتخاب قول على و تكيه بر گفتارش كه‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ را آيه‏اى از سوره‏مى‏شمرد شايسته‏تر است. «12»

[ملکوت]

و نهايتاً فخر رازى با قاطعيت و يقين و با ايمان و اعتقاد مى‏گويد:

«ان الدلايل العقليه موافقه لنا، وعمل على‏بن‏ابى‏طالب (ع) معنا، و من اتخذ علياً اماما لدينه فقد استمسك بالعروة الوثقى فى دينه و نفسه.» «13»
دلايل عقليه كه‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ را جزء سوره فاتحه مى‏دانند موافق مقالات و روايات و گفتار ماست، و عمل و روش على‏بن‏ابى‏طالب همراه ماست، و هر كس على را امام و پيشوا براى دين و ديندارى‏اش انتخاب كند، يقيناً به دستگيره استوارتر در دينش و نسبت به وجودش چسبيده است.
بنا بر آيه‏ وَ لَقَدْ آتَيْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِي‏ و روايات مهمى كه‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ را جزء سوره‏ى فاتحه مى‏داند و به ويژه روايت بسيار معروف و مشهورى كه فريقين از رسول خدا نقل كرده‏اند كه:
«كل امر ذى بال لم يبدء فيه باسم الله فهو ابتر:» «14»
هر كار با قدر و منزلتى به نام خدا آغاز نشده باشد آن كار بى‏ثمر و بريده از خير و بركت و منقطع از خلود و بقاست.
نمازى كه در آن سوره حمدش بدون‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ خوانده شود ابتر و بريده از بركت، و منقطع از خلود و بقا و نهايتاً ساقط و باطل و قابل پيش فرستادن نيست، پس كسى كه نمازهايش ابتر است در قيامت آنها را نزد خدا نخواهد يافت و براى او دست مايه جلب خوشنودى حق، و سبب ورود به بهشت وجود ندارد.
اين قدرت و نيروى معنوى‏ بِسْمِ اللَّهِ‏ است كه بقيه اجزاء نماز را به حريم حضرت محبوب مى‏كشاند و آن را چنانچه با اخلاص انجام گرفته باشد به قله قبولى مى‏رساند، و شايسته پاداش مى‏نمايد.
بنابراين، فرمان و حكم واجب‏
وَ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ ما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ. «15»

و نماز را برپا داريد و زكات بپردازيد و آنچه از كار نيك براى خود پيش فرستيد آن را نزد خدا خواهيد يافت.
شامل نماز كامل و جامع مى‏شود نمازى كه برترين آيه‏اى‏ «16» كه در آن قرائت مى‏شود بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‏ است، و شامل زكاتى مى‏گردد كه مكلف با نيتى صادقانه و قصدى پاك و به نام خدا و به ياد خدا در موارد معينش هزينه كند.

[ملکوت]

پی نوشت ها:


______________________________



(1)- بقره، 110.
(2)- تفسير كبير، ج 1، ص 191- 190.
(3)- تفسير كبير، ج 1، ص 191- 190.
(4)- تفسير كبير، ج 1، ص 191.
(5)- حجر، 87.
(6)- تفسير كبير، ج 1، ص 196.
(7)- تفسير كبير، ج 1، ص 196.
(8)- تفسير كبير، ج 1، ص 196.
(9)- تفسير كبير، ج 1، ص 197.
(10)- علق، 2.
(11)- تفسير فخر رازى، ج 1، ص 204.
(12)- تفسير فخر رازى، ج 1، ص 206.
(13)- تفيسر فخر رازى، ج 1، ص 207.
(14)- الميزان، ج 1، ص 14.
(15)- بقره، 110.
(16)- نورالثقلين، ج 1، ص 7.


کتاب : تفسير حكيم جلد یک
نوشته: حضرت استاد حسین انصاریان