حقیقت روح از نظر قرآن و عقل

[ملکوت]

ترکیب انسان از روح و بدن

کسانیکه به معارف اسلامى تا اندازه اى آشنائى دارند میدانند که در خلال بیانات کتاب و سنت سخن روح و جسم یا نفس و بدن بسیار به میان می آید و یا اینکه تصور جسم و بدن که به کمک حس درک میشود تا اندازه اى آسان است و تصور روح و نفس خالى از ابهام و پیچیدگى نیست.
اهل بحث از متکلمین و فلاسفه شیعه و سنى در حقیقت روح نظریات مختلفى دارند ولى تا اندازه اى مسلم است که روح و بدن در نظر اسلام دو واقعیت مخالف همدیگر میباشند. بدن بواسطه مرگ، خواص حیات را از دست میدهد و تدریجاً متلاشى میشود ولى روح نه اینگونه است بلکه حیات بالاصالة از آن روح است و تا روح به بدن متعلق است بدن نیز از وى کسب حیات میکند و هنگامیکه روح از بدن مفارقت نمود و علقه خود را برید (مرگ) بدن از کار می افتد و روح همچنان به حیات خود ادامه میدهد.

[ملکوت]

آنچه با تدبر در آیات قرآن کریم و بیانات ائمه اهل بیت (ع) بدست می آید اینست که روح انسانى پدیده ایست غیر عادى که با پدیده بدن یک نوع همبستگى و یگانگى دارد.

خداى متعال در کتاب خود میفرماید «لقد خلقنا الانسان من سلالة من طین* ثم جعلناه نطفة فى قرار مکین* ثم خلقنا النطفة علقة و خلقنا العلقة مضغة فخلقنا المضغة عظاما فکسونا العظام لحما ثم انشأناه خلقا آخر» (سوره مؤمنون آیه 12-14)؛

«تحقیقاً ما انسان را از خلاصه که از گل گرفته شده بود آفریدیم، سپس او را نطفه اى قرار دادیم در جایگاه آرامى سپس نطفه را خونى بسته کردیم پس خون بسته را گوشتى جویده شده کردیم سپس گوشت جویده شده را استخوانهائى کردیم پس استخوانها را گوشت پوشانیدیم پس از آن او را آفریده دیگرى بی سابقه قرار دادیم».

از سیاق آیات روشن است که صدر آیات، آفرینش تدریجى مادى را وصف میکند و در ذیل که به پیدایش روح یا شعور و اراده اشاره میکند آفرینش دیگرى را بیان میکند که با نوع آفرینش قبلى مغایر است.
و در جاى دیگر در پاسخ استبعاد منکرین معاد به این مضمون که انسان پس از مرگ و متلاشى شدن بدن و گم شدن او در میان اجزاء زمین چگونه آفرینش تازه اى پیدا کرده انسان نخستین میشود، میفرماید (بگو فرشته مرگ شما را از ابدانتان میگیرد پس از آن بسوى خداى خودتان برمیگردید یعنى آنچه پس از مرگ متلاشى گشته و در میان اجزاء زمین گم میشود بدنهاى شما است ولى خودتان (ارواح) بدست فرشته مرگ از بدنهایتان گرفته شده اید و پیش ما محفوظید؛ سوره سجده آیه 11)

[ملکوت]

گذشته از اینگونه آیات قرآن کریم با بیانى جامع مطلق روح را غیر مادى معرفى میکند چنانکه میفرماید «از تو حقیقت روح را میپرسند بگو روح از سنخ امر خداى من است» (سوره اسرى آیه
85).
و در جاى دیگر در معرفى امر خود میگوید «امر خدا وقتى که چیزى را خواست این است و بس که بفرماید بشو آن چیز بی توقف میشود و ملکوت هر شئى همین است» (سوره یس آیه 83).

و مقتضاى این آیات آنستکه فرمان خدا در آفرینش اشیاء تدریجى نیست و در تحت تسخیر زمان و مکان نمیباشد پس روح که حقیقتى جز فرمان خداوند ندارد مادى نیست. و در وجود خود خاصیت مادیت را که تدریج و زمان و مکان است ندارد.

[ملکوت]

بحث در حقیقت روح از نظر دیگر

کنجکاوى عقلى نیز نظریه قرآن کریم را درباره روح تأ یید میکند. هر یک از ما افراد انسان از خود حقیقتى را درک مینماید که از آن «من» تعبیر میکند و این درک پیوسته در انسان موجود است حتى گاهى سر و دست و پا و سایر اعضاء حتى همه بدن خود را فراموش میکند ولى تا خود هست خود «من» از درک او بیرون نمیرود این (مشهود) چنانکه مشهود است قابل انقسام و تجزى نیست و با اینکه بدن انسان پیوسته در تغییر و تبدیل است و امکنه مختلف براى خود اتخاذ میکند و زمانهاى گوناگون بر وى میگذرد حقیقت نامبرده «من» ثابت است و در واقعیت خود تغییر و تبدیل نمیپذیرد و روشن است که اگر مادى بود خواص مادیت را انقسام و تغییر زمان و مکان میباشد میپذیرفت.

[ملکوت]

آری بدن همه این خواص را می پذیرد و بواسطه ارتباط و تعلق روحی این خواص به روح نیز نسبت داده ولى با کمترین توجهى براى انسان آفتابى میشود که ایندم و آندم و اینجا و آنجا و این شکل و آن شکل و این سوى و آن سوى همه از خواص بدن میباشد و روح از این خواص منزه است و هر یک از این پیرایه ها از راه بدن به وى میرسد.
نظیر این بیان در خاصه درک و شعور علم که از خواص روح است جارى میباشد و بدیهى است اگر علم خاصه مادى بود به تبع ماده انقسام و تجزى و زمان و مکان را میپذیرفت