امامت در آیات قرآن کریم

[گل مريم]

besm20
هزار و يك نكته از قرآن كريم

پژوهش و نگارش : اكبر دهقان





خالى نبودن زمين از حجت

يا اءهل الكتاب قد جائكم رسولنا يبيّن لكم على فترة من الرّسل ...(مائده ، 19)

سؤال : طبق عقيده ى ما، جامعه ى انسانيت لحظه اى از نماينده ى خدا و فرستادگان او خالى نخواهد شد، پس چگونه ممكن است چنين فترتى وجود داشته باشد؟
پاسخ : بايد توجه داشت كه قرآن مى گويد: على فترة من الرّسل ؛ يعنى رسولانى در اين دوران نبودند، اما هيچ مانعى ندارد كه اوصياى آن ها باشند. به تعبير بهتر، ((رسولان )) آن هايى بودند كه دست به تبليغات وسيع و دامنه دارى مى زدند، مردم را بشارت و انذار مى دادند و سكوت و خاموشى جامعه را درهم مى شكستند و صداى خود را به گوش همگان مى رساندند. ولى اوصياى آن ها همگى چنين ماءموريتى نداشتند، حتى گاهى ممكن است آن ها به علت يك سلسله عوامل اجتماعى در ميان مردم به طور پنهان زندگى داشته باشند.
حضرت على عليه السلام مى فرمايد: اللّهم بل لا تخلوا الا رض من قائم للّه بحجّة اما ظاهرا مشهورا أ و خائفا مغمورا لئلاّ تبطل حجج اللّه و بيّناته ...؛
آرى ! روى زمين هرگز از كسى كه قيام به حجت الهى كند، خالى نخواهد ماند، خواه آشكار و مشهور باشد يا پنهان و ناشناخته ؛ براى اين كه احكام و دستورات الهى و نشانه هاى خداوند از بين نرود.(نمونه ، ج 4، ص 332.)

[گل مريم]

امامت در كودكى

و ءاتيناه الحكم صبيّا(مريم ، 12)
على ابن اسباط گويد: به خدمت امام جواد عليه السلام رسيدم (در حالى كه سن امام كم بود) من درست به قامت او خيره شدم تا به ذهن خويش بسپارم و به هنگامى كه به مصر بازمى گردم ، كم و كيف مطلب را براى ياران نقل كنم . ناگهان امام عليه السلام رو به سوى من كرد و فرمود: اى على ابن اسباط! خداوند كارى را كه در مساءله ى امامت كرد، مانند كارى است كه در نبوت كرده است .
گاه مى فرمايد: و ءاتيناه الحكم صبيّا(مريم ، 12.)؛ ما به يحيى در كودكى فرمان نبوت داديم ،
و گاه در باره ى انسان ها مى فرمايد: حتّى إ ذا بلغ اءشدّه و بلغ أ ربعين سنة (احقاف ، 15) هنگامى كه انسان به بلوغ كامل عقل به چهل سال رسيد.
بنابراين ، همان گونه كه ممكن است خداوند حكمت را در چهل سالگى به انسان بدهد، در قدرت اوست كه آن را در كودكى به وى عطا كند.(نور الثقلين ، ج 3، ص 325.)

[گل مريم]

دو نوع امامت

امام صادق عليه السلام مى فرمايد:
امام در قرآن كريم دو گونه است . گاهى خداوند مى فرمايد: و جعلناهم أئمة يهدون باءمرنا(انبياء، 73) يعنى به امر خدا مردم را هدايت مى كنند، نه به امر مردم ؛ امر خدا را بر امر خودشان مقدّم مى شمرند و حكم او را برتر از حكم خود قرار مى دهند. در بخش ديگرى مى فرمايد: و جعلناهم اءئمّة يدعون إلى النّار(قصص ، 41.) ما آن ها را پيشوايانى قرار داديم كه دعوت به دوزخ مى كنند؛ فرمان خود را بر فرمان پروردگار مقدّم مى شمرند و حكم خويش را قبل از حكم او قرار مى دهند و مطابق هوس هاى خود و بر ضدّ كتاب اللّه عمل مى كنند.(تفسير صافى ، ج 3، ص 347)

[گل مريم]

عظمت مقام امامت

در اهميت مقام امامت همين بس كه خداوند متعال آن را در كلام خويش با دو قيد قرين ساخته است ؛ و جعلنا منهم اءئمّة يهدون باءمرنا(انبياء، 73) نخستين وظيفه ى امام ، هدايت و رهبرى جامعه به سوى اهداف و آرمان هاى الهى است كه اين مسئوليت خطير را با الهام از ((عالم امر)) به انجام مى رساند.
موجودات جهان دو گونه اند: مادى ، مجرد؛ گونه ى نخست در بستر زمان و مكان و قوانين حركت محدود است ، ولى نوع دوم از همه ى شرايط پيش گفته رهاست . گاهى از آن به ملكوت عالم نيز تعبير مى شود؛ إنّما اءمره إ ذا اءراد شيئا اءن يقول له كن فيكون # فسبحان الّذى بيده ملكوت كلّ شى ء(يس ، 82 83.) پس ، امام آن كسى است كه جنبه ى ملكوتى موجودات را نيز رهبرى كند و جوامع بشرى را به مقصد نهايى خويش ، يعنى آشنايى با خدا و احياى ارزشهاى الهى برساند و سعادت آن ها را تضمين كند.(الميزان ، ج 1، ص 274.)

[گل مريم]

مقام رفيع امامت

قرآن كريم مقام رفيع امامت را كه منصب الهى است ؛ إنّى جاعلك للنّاس ‍ اماما(بقره ، 124.) در سه جهت بيان كرده است :
الف- وظيفه ى امام : هدايت انسان ها به سعادت ؛ و جعلناهم اءئمّة يهدون باءمرنا(انبياء، 73.)
ب- شرط دستيابى به مقام امامت : صبر و يقين ؛ و جعلنا منهم اءئمّة يهدون باءمرنا لمّا صبروا و كانوا باياتنا يوقنون (سجده ، 24.)
ج- واسطه ى فيض خداوند به انسان ها: انجام دادن نيكى ها، برپاداشتن نماز، پرداخت زكات ، عبادت ؛ و جعلناهم اءئمة يهدون بأمرنا و اءوحينا إليهم فعل الخيرات و إقام الصّلوة و إيتاء الزّكوة و كانوا لنا عابدين (انبياء، 73)

[گل مريم]

امامان ، ستارگان هدايت

هو الّذى جعل لكم النّجوم لتهتدوا بها فى ظلمات البرّ و البحر(انعام ، 97.)
خداوند متعال همان گونه كه براى سفرهاى دريايى و صحرايى كه در عمر انسان ها اندك پيش مى آيد، راهنما قرار داده است ، براى سفر معنوى انسان ها و حركت دايمى بشريت در مسير حق نيز راهنما معين كرده است .
از اين رو، در احاديث وارد شده كه مقصود از ستارگان هدايت ، رهبران معصوم و اولياى خداوند هستند.(نور، ج 3، ص 347 ؛ نور الثقلين ، ج 1، ص 750.)

[گل مريم]

امامت امر ملكوتى

امامت امرى ملكوتى است ، ولى مقام اداره ى امور مسلمين جزو عالم ملك است كه با رسالت تاءمين مى شود. خداى سبحان مى فرمايد: ما اءرسلنا من رسول الاّ ليطاع (نساء، 64.) هيچ پيامبرى را نفرستاديم ، مگر اين كه مردم بايد از او اطاعت كنند.

امامت ملكوتى غير از نبوت و رهبرى امور مردم است . در قرآن كريم گاهى سخن از دعوت به امر دينى است كه از نوع امامت ملكى است . مانند: اءدع إلى سبيل ربّك بالحكمة و الموعظة الحسنة ( نحل ، 125)، بلّغ ما اءنزل إليك (مائده ، 67.)، يعلّمهم الكتاب و الحكمة (جمعه ، 2.)، لتبيّن للنّاس ما نزّل إليهم (نحل ، 44)
ولى گاهى سخن از هدايت به امر و امامت ملكوتى است ؛ و جعلنا منهم اءئمّة يهدون باءمرنا(سجده ، 24) هدايت كردن به امر خداوند، هدايت تكوينى است . در مواردى كه سخن از دعوت ، تبليغ ، تعليم و تبيين محتواى قرآن است ، هيچ يك مقيد و مصحوب به امر نيست .
خداوند ((امر)) را يك چهره ى ملكوتى مى داند كه آن را در خصوص هدايت ملكوتى تعبيه كرده است كه به دست ائمه معلوم مى شود امامت هدايت باطنى است كه از ((اهتداء)) جدا نيست .(تفسير موضوعى ، ج 6، ص 357)

[گل مريم]

معرفى امامت هسته مركزى تبليغ ‌

مطالب مختلفى از قرآن كريم درباره تبليغ استفاده مى شود از جمله :
الف- پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در تبليغ مامور به وظيفه است نه ضامن نتيجه ؛ ما على الرسول الا البلاغ (مائده ، 99.)
ب- اگر مردم اعراض كردند انسان نبايد از تبليغ دست بردارد؛ وان تولوا فانّما عليك البلاغ (نحل ، 82)
ج - تبليغ بايد همراه با نصيحت و خيرخواهى باشد؛ انّما ابلّغكم رسالات ربّى و انصح لكم (اعراف ، 62)
د - در راه تبليغ انسان بايد تنها از خداوند خشيت داشته باشد؛ الّذين يبلّغون رسالات اللّه ويخشونه ولا يخشونه احدا الا اللّه (احزاب ، 39)
قابل توجه اين كه اساسى ترين موضوعى كه پيامبر مامور به تبليغ آن بود موضوع امامت حضرت على عليه السلام بود وبا تعبير ((بلّغ )) اين امر مهم را خداوند به او خاطر نشان ساخت ؛ يا ايّها الرسول بلّغ ما انزل اليك فان لم تفعل فما بلّغت رسالته (مائده ، 67)

[گل مريم]

روز اكمال دين

اءليوم يئس الّذين كفروا من دينكم فلا تخشوهم و اخشون اءليوم اءكملت لكم دينكم و اءتممت عليكم نعمتى و رضيت لكم الا سلام دينا(مائده ، 3.)

مقصود از ((اليوم )) كه در آيه فوق دو مرتبه آمده ، كدام روز است كه داراى چهار ويژگى است :

1- همه ى كفار در آن نااميد شدند.
2- دين كامل گشت .
3- نعمت الهى تمام شد.
4- خداوند آيين اسلام را آيين نهايى براى مردم پذيرفت .

در ميان مفسران و دانشمندان سخن بسيار است ، لكن شبهه اى نيست كه آن روز بايد بسيار روز مهمى در تاريخ اسلام باشد. احتمالات مختلفى داده شده از جمله :

1- روز بعثت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ؛ اين احتمال درست نيست . چون سياق آيه اين است كه مردم دينى داشته اند و كفار در باطل كردن آن يا تغيير آن طمع مى ورزيدند، و دين مردم ناقص بود وخدا آن را كامل كرد، در حالى كه مردم قبل از اسلام دينى نداشتند كه كفار در آن طمع ورزند يا خدا كاملش كند.
2- روز فتح مكه ؛ چون در آن روز خداوند كيد و مكر مشركان را باطل ساخت ، اين احتمال هم درست نيست ؛ چون فتح مكه كه در سال هشتم هجرى اتفاق افتاد، هنوز دين كامل نگشته بود. زيرا واجبات فراوانى بعد از فتح مكه و حلال و حرام بسيارى كه در فاصله ى فتح مكه و رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله تشريع شد.
3- روز نزول آيات سوره برائت ؛ اين احتمال هم درست نيست . چون بسيارى از احكام اسلام بعد از نزول سوره ى برائت نازل شد. از جمله همين سوره ى مائده كه متضمن بسيارى از احكام شرعى است و بالاتفاق در آخرين روزهاى زندگى پيامبر نازل شد.
4- روز عرفه در حجة الوداع ؛ اين احتمال هم درست نيست . زيرا در آن روز اتفاق خاصى رخ نداد كه باعث ياءس كفّار شود.
5- روز نزول احكام فرعى كه در آيه شريفه مطرح شده است ؛ اين احتمال هم درست نيست . چون نزول اين احكام فرعى داراى چهار خصوصيت مذكور نيست .

بنابراين ، تنها روزى كه با آن چهار خصوصيت فوق تطبيق مى كند، روز غدير خم است كه روايات فريقين نيز اين معنا را تاءييد مى كند، به ويژه با توجه به اين كه تمام تلاش كفّار بر اين بود كه نور الهى را خاموش كنند؛ يريدون ليطفئوا نور اللّه ، و هر كارى كردند به مقصود خود نرسيدند، جز اين كه اميد به اين داشتند كه پس از رحلت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله نسل او قطع شده و رسالت او هم از بين مى رود كه قرآن كريم مى فرمايد: إنّ شانئك هو الابتر(كوثر، 3.)
در چنين شرايطى بود كه خداوند حضرت على عليه السلام را جانشين او قرار داد و كفّار را نااميد ساخت .( الميزان ، ج 5، ص 168.)

[گل مريم]

امامت مايه ى كمال دين اسلام

اليوم اءكملت لكم دينكم و اءتممت عليكم نعمتى (مائده ، 3.)
((دين )) مجموعه ى امورى است كه از ناحيه ى پروردگار متعال نازل شده است و از آن جهت كه عمل كردن به آن مشتمل بر ولايت خدا و پيامبر و اوصياى اوست ، نعمت شمرده مى شود.
مقصود خداوند در آيه ى شريفه ى فوق اين است كه مجموع معارف دينى را كه بر شما نازل كردم ، به واسطه ى واجب كردن ولايت كامل ساختم . زيرا تا امروز تنها ولايت خدا و پيامبر بود و بعد از انقطاع وحى كه پيامبرى در ميان مردم نيست كه از دين الهى دفاع كند، لازم است خداوند شخصى را منصوب كند و همو ولى امر بعد از رسول اكرم صلّى اللّه عليه و آله است و ولايت خدا، يعنى تدبير امور بندگان به وسيله ى دين ، تمام نمى شود مگر به ولايت رسول ، و ولايت رسول نيز جز به واسطه ى ولايت اولى الامر تمام نمى شود.
خداوند مى فرمايد: يا اءيّها الّذين ءامنوا اءطيعوا اللّه و اءطيعوا الرّسول و اءولى الا مر منكم (نساء، 59.)، ولايت خداوند و پيامبر و امامان معصوم و لزوم پيروى از آنان در اين آيه بيان شده است . چنان كه اين حقيقت از آيات ذيل نيز استفاده مى شود:
الف- ولايت خداوند؛ اللّه ولىّ الّذين ءَامنوا يخرجهم من الظّلمات الى النّور(بقره ، 257)
ب- ولايت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ؛ فلا و ربّك لا يؤمنون حتّى يحكّموك فيما شجر بينهم ثم لا يجدوا فى اءنفسهم حرجا ممّا قضيت و يسلّموا تسليما(نساء، 65.)و النّبىّ أولى بالمؤمنين من اءنفسهم .
ج- ولايت امام معصوم عليه السلام ؛ انّما وليّكم اللّه و رسوله الّذين ءامنوا الّذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزّكوة و هم راكعون (مائده ، 55 ؛ الميزان ، ج 5، ص 181.)

[گل مريم]

امامت و اتمام نعمت

خداوند متعال در ماجراى تغيير قبله مى فرمايد: تغيير قبله براى اين است كه در آينده نعمت خود را بر شما تمام كنم ؛ يعنى استقلال شما و توجه مسلمانان به كعبه ، زمينه ى اتمام نعمت در آينده است ؛ لاتمّ نعمتى (بقره ، 150.) اين ماجرا در سال دوم هجرى در مدينه واقع شد.
در سال هشتم هجرى نيز خداوند به مناسبت فتح مكه مى فرمايد: و يتمّ نعمته عليك (فتح ، 2) يعنى اين پيروزى براى اين است كه خداوند در آينده نعمت خود را براى شما تمام خواهد كرد. در هر دو آيه ((اتمام نعمت )) به صيغه ى مضارع بيان شده است كه نشانه ى حدوث آن در آينده است ، ولى هنگام بازگشت از حجة الوداع در سال دهم هجرى و بعد از معرفىِ على بن ابى طالب به جانشينى پيامبر در غديرخم ، اين آيه نازل مى شود: اءليوم اءكملت لكم دينكم و اءتممت عليكم نعمتى (مائده ، 3)؛ يعنى امروز نعمت خودم را بر شما تمام كردم .
قابل تاءمل است كه خداوند توجه مردم به كعبه را قدم نخستين براى اتمام نعمت ، و فتح مكه را قدم ديگر و تعيين و معرفى رهبر را، آخرين قدم در اتمام نعمت بيان مى كند. از اين رو، در دو مرحله ى نخستين كه زمينه ساز نعمت است ، به صورت فعل مضارع اءتمّ و يتمّ بيان مى كند، ولى در حادثه ى غدير با واژه ى اءتممت فعل ماضى بيان مى كند.
گفتنى است كه در تغيير و تعيين قبله و همچنين در تعيين رهبر، تذكر مى دهد كه : لا تخشوهم و اخشونى ، چون در هر دو، احتمال مقاومت ، مقابله ، بهانه گيرى و شايعه پراكنى از سوى ديگران مى رود.(نور، ج 1، ص 301)

[گل مريم]

تبيين ولايت در غدير خم

يا اءيّها الرّسول بلّغ ما اءنزل إليك من ربّك و إن لم تفعل فما بلّغت رسالته و اللّه يعصمك من النّاس (مائده ، 67)

با توجه به دو نكته ى اساسى ، مقصود آيه ى شريفه روشن مى شود:

1- دستورى در اين آيه به پيامبر داده شده است كه پيام تازه اى را به مردم ابلاغ كند و در صورت عدم تبليغ آن ، تمامى زحمات هدر مى رود.
- 2 وعده اى كه خداوند به پيامبر داده است كه او را از خطراتى كه در ابلاغ اين امر تهديد مى كند، نگهدارى كند.

سؤال : باتوجه به اين كه اين آيه در اواخر عمر پيامبر نازل شده ، چه مطلب مهمى است كه خداوند پيامبرش را ماءمور تبليغ آن مى كند؟

الف- آن امر مهم مربوط به توحيد و نبوت و معاد نيست ، چون اين اصول در اوايل بعثت براى مردم بيان شده است و نيازى به اين همه تاءكيد نداشت .
ب- آن امر مهم مربوط به احكام فرعى مانند نماز و روزه و حج و جهاد نيز نيست ، چون در طول 23 سال ، پيامبر همه ى آن ها را بيان كرده بود و از بيان آن ها ترسى از مردم نداشت .
ج- پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ترسى از يهوديان و منافقان در آن زمان نداشت . زيرا در زمان نزول آيه ، آنان قدرتى نداشتند كه پيامبر بترسد.
د- پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله ترس از جان خود نداشت . زيرا عمرش را در مبارزه با بت پرستان و تحمّل انواع شكنجه ها از ناحيه ى مخالفان در جنگ ها سپرى كرد.
ه‍- قرآن ، پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله را از اين نوع ترس ها مصون و محفوظ داشت . زيرا فرمود: الّذين يبلّغون رسالات اللّه و يخشونه و لا يخشون اءحدا الاّ اللّه (احزاب ، 39.)

پس ، آن امر مهم مربوط به هجدهم ذيحجه ى سال دهم هجرى در حجة الوداع است كه امامت حضرت على صلّى اللّه عليه و آله از ناحيه ى خداوند به مردم ابلاغ شد. زيرا از سويى روايات شيعه و سنّى آن را بيان مى كند و از سوى ديگر، اين امر مهم مربوط به رسالت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله است ؛ يا اءيّها الرّسول (الميزان ، ج 6، ص 45 46.)

[گل مريم]

نصب امام و تبليغ رسالت

فإذا فرغت فانصب ( شرح ، 8)
آيه ى شريفه ، خطاب به پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله و نتيجه ى آيات قبل است ؛ يعنى حالا كه تو شرح صدر پيدا كردى و تو را بلندآوازه كرديم و بار گران را از دوش تو برداشتيم ، پس چون از واجب فراغت پيدا كردى ، در عبادت و دعا بكوش ‍ و خود را به رنج انداز.
امام باقر عليه السلام مى فرمايد: فإذا فرغت من الصّلوة المكتوبة فانصب إلى ربّك فى الدّعاء و ارغب إليه فى المسئلة .
زمخشرى مى گويد: از جمله بدعت ها اين است كه بعضى از رافضيان فانصب را به كسر صاد خوانده ؛ يعنى على را بر خلافت منصوب گردان . اگر اين طور خواندن رافضى روا باشد، صحيح است كه ناصبى آن را همين طور بخواند و بگويد؛ يعنى ناصبى بودن را كه بغض و عداوت على عليه السلام است در ميان مردم بگذار.
مرحوم فيض كاشانى پس از نقل كلام زمخشرى مى گويد: نصب امام و خليفه بعد از تبليغ رسالت يا پس از فراغ از عبادت ، امرى معقول ، بلكه واجب است تا مردم بعد از آن حضرت در حيرت و ضلالت واقع نشوند، اما بغض و عداوت على چطور معقول است كه بر تبليغ رسالت يا عبادت مترتب شود، با اين كه كتب عامه مملوّ از ذكر محبت پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نسبت به حضرت على عليه السلام است و اظهار فضيلت آن حضرت براى مردم است و اين كه محبت على ايمان ، و بغض او كفر است .
آرى ! بنگريد به اين فردى كه ملقّب به جار اللّه است ، چگونه چشم او به دليل تعصب كور گشته است ؛ انظروا الى هذا الملقّب بجار اللّه العلامة ، كيف اءعمى اللّه بصيرته بغشاوة حميّة التّعصّب (صافى ، ج 5، ص 345 ؛ شايان ذكر است كه قرائت مقبول ميان شيعيان به فتح صاد است ، نه به كسر آن .)