نور اخلاق

[مهدی]

مقدمه

انسان دارای فطرتی است که بطور بالقوه در نهاد او قرار داده شده و به کمک عقل که در تعابیر دینی از آن به حجت باطنی یاد می شود فطرت و خواسته های آن شکوفا می شود. عقل و فطرت قواعدی را در عمل و فعل انسان پدیدار می شوند که از آن به قواعد اخلاقی یاد می شود. این قواعد اخلاقی بر تمام زندگی بشر سیطره دارد و انسان ناگزیر از رعایت آن است زیرا یکی از فصول مهم تفاوت انسان و حیوان مقید بودن به همین اخلاقیات می باشد.

اخلاق دارای دو حیث نظری و عملی است. اخلاق نظری ، علمی است که به بررسی قواعد و اعمال اخلاقی و قضاوت افعال انسان ها می پردازد و به نوعی در برگیرنده توصیه هایی در باب ایده آلهای فعل اخلاقی انسان در زندگی دنیاییش می باشد. اخلاق عملی نیز عهده دار جهت دهی این توصیه ها در افعال انسانها می باشد.
تفاوت فرهنگ ها و ساختارهای اندیشه ای و فکری بشر سبب تکثر ارزشها و هنجارها در اقوام مختلف شده است. گاها تضادهای فعل اخلاقی در اقوام مختلف از سوی خصوصا پژوهشگران فلسفه اخلاق مشاهده شده که این امر را دلیلی بر نسبی بودن اخلاق می گیرند. استاد مطهری با ذکر مثالهایی از برخی ارزشهای اخلاقی همچون مهرورزی، عدالت، راستگویی، وفای به عهد برای اخلاق اصولی قائل می شود که برمطلق بودن این ارزشهای اخلاقی تاکید می کند.



تفاوت مشاهده شده در آداب و رسوم و شکلهای اجرای اخلاقیات است. مثلا انجام صله رحم و دیدار از اقوام، شکل اجرای جشن و شادی در هر منطقه ای و هر فرهنگی بنوع خاصی خواهد بود. همچنین با توجه به تمام این تفاوتها ما شاهد منشورهای اخلاقی ای همچون کنوانسیون دفاع از حقوق بشر هستیم که وجود اصولی ثابت در اخلاقیات را تایید می کند. انسانها برای داشتن یک زندگی اخلاقی و دستیابی به حیات طیبه ناگزیر از پذیرفتن الگویی در زندگی فردی و اجتماعی شان هستند که این اگو بیان کننده معیار زندگی اخلاقی باشد. نام این الگو انسان کامل است. انسانی که دارای همه خصوصیات بشری اعم از نیازها(مسکن و تغذیه و ازدواج)، علایق و امیال، مشکلات و دشواریهای زندگی دنیایی است و با توجه به همه این خصوصیات دارای عالی ترین حد زندگی اخلاقی است.
در ادیان مختلف پیامبران و روحانیون آنها نقش انسان کامل را دارند که مردم با پیروی از ایشان به سعادت زندگی اخلاقی دست می یابند. نگاه به زندگی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه معصومین علیهم السلام که پیشوایان دین در بعد از پیامبر بودند می تواند معیارهای فعل اخلاقی را در هر جامعه ای از مسلمین مشخص کند. علما و روحانیون، که هم به متون دینی تسلط دارند و هم توانسته اند در زندگی خویش بهترین الگوپذیری را از پیامبر و امامان معصوم داشته باشند می توانند الگوی زندگی ما در جهان امروز باشند. در مقاله پیشین به گوشه هایی از زندگی پیامبر اکرم پرداختیم و در این مقاله به گوشه هایی از زندگانی برخی از علما می پردازیم.

[مهدی]

دوری از تجملات و ساده زیستی

رعایت عرفیات از لوازم روحانیت است که اساتید اخلاق بسیار به آن تاکید می کنند زیرا «حَسَناتُ الأبرارِ سَیئاتُ المُقَرَّبین»، یکی از عرفیات دفت در مخارج و مهمانی ها و سفره هاست. آیت الله مجتهدی تهرانی می فرمود:
روحانى نباید مهمانى هاى مفصل راه بیندازد، یا مثلا در تالارها مراسم عقد و یا مراسم دیگر بگیرد و سورها و خرج هاى بى مورد کند. آیت الله حاج آقامرتضى حائرى (ره) با کاروانى به مکه رفتند. قرار شد علماى دیگر از مکه به دیدن ایشان بیایند. مدیر کاروان از خرج خودش اتاقى آماده کرد و میوه هاى مختلف در اتاق آماده نمود. وقتى ایشان وارد اتاق شدند و صحنه را دیدند ناراحت شدند و به مدیر کاروان فرمودند: چرا مى خواهى مردم را با من دشمن کنى؟ این ها را جمع کن. فقط چاى کفایت مى کند (یعنى ممکن بود که حاجى هاى کاروان فکر کنند که هزینه انجام شده، از بودجه کاروان است و دچار سوءظن نسبت به آیت الله مرتضى حائرى شوند). وقتى هم روحانى به مهمانى مى رود یا براى او مهمان مى آید باید مراعات اخلاقیات و عرفیات را هم بکند.

روزى که طلبه بودیم با استادمان حاج شیخ على اکبربرهان (ره) به دیدار یک حاجى که تازه از مکه آمده بود رفتیم. ایشان به ما فرمودند: حق دست زدن به هیچ چیز را ندارید. کارى نکنید که بگویند آخوند جزء مطهرات است و همه چیز را پاک مى کند و مى خورد. بنشین و به هیچ چیز دست نزن. بگذار به زور به تو، چیزى تعارف کنند.
نقل مى کنند آیت الله فشارکى(ره) یک اتاق داشتند که وسط آن را پرده کشیده بودند. یک طرف درس مى دادند و طرف دیگر محل زندگى ایشان بود. اگر امام خمینى (ره) وقتى که از پاریس آمدند، مى رفتند کاخ نیاوران شاید این قدر محبوب مردم نمى شدند و دیگر حرفشان چندان در مردم اثر نداشت، امام با آن همه عظمت، در یک خانه ساده و معمولى و یک حسینیه که دیوارهایش کاه گلى بود ساکن بودند.

[مهدی]

قناعت در زندگی قناعت یکی از خصایل بسیار پسندیده هر انسانی است که بدنبال عزت و بی نیازی می گردد همانطور که امیرالمومنین علیه السلام می فرمایند: «لاغنی کالقناعه». دیدن قناعت توانگران و علما در زندگیشان موجب فروکش کردن زیاده طلبی های سرکش ما می شود، بنابراین به نمونه هایی اشاره می کنیم.

نجاری در قم از آیت الله عبدالکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم چنین داستانی نقل می کند: مرحوم حائرى من را برای تعمیر تخته ای در حیاطش خواست و فرمود: چون شبهاى بسیار گرم تابستان قم، در حیاط منزل روى تخت چوبى استراحت مى کنم و اکنون تخت نیاز به اصلاح دارد، بیا و تخت را اصلاح کن. من آمدم و پس از بررسى تخت به آن عالم ربانى گفتم: من با شاگردم بارها این تخت را اصلاح کرده ایم و اکنون قابل اصلاح نیست.


آن مرحوم فرمود: در هر صورت تدبیرى براى اصلاح آن به کار بگیر. گفتم: تنها راه اصلاحش به این است که آن را به نانواى محل جهت سوختن در تنور ببخشید! سپس ادامه دادم: آقا! شما مى دانید که من همه ساله خمس مالم را مى پردازم، و آنچه دارم از هر جهت شرعى و حلال است؛ اگر خود نمى خواهید از مال خود تختى بسازید به من اجازه دهید با پول خودم دو تخت سالم و نو براى شما بیاورم.

آن عالم ربّانى، محاسنش را نشان داد و گفت: جناب نجار! موى صورتم نشان مى دهد که مرگم نزدیک است، دو تختى که مى خواهى براى من بیاورى و به من هدیه کنى عمر هر دو تخت از عمر من بیشتر است، ممکن است سالیان درازى در خانه ى من بماند، من توان و طاقت پاسخ گویى به حق را در قیامت در مورد آن دو تخت سالم و نو ندارم، براى اصلاح تخت کهنه ى خودم چه پیشنهادى دارى؟ گفتم: راهى ندارد مگر آن که چهار پایه اش را با آجر و گِل به هم ببندم. آن بزرگ مرد قانع گفت: همین کار را انجام بده، تا به اندازه ى کمى که از عمرم باقى است از آن استفاده کنم و نیاز به نو کردن تخت نداشته باشم.
حاتم اصم، عارف و زاهد مشهور خراسان، در قرن سوم هجرى می زیست. وی در زهد و حکمت، سخنانی دل انگیز دارد،
حاتم، خواندن قرآن و حکایت پارسایان را در تزکیه نفس بسیار مؤثر مى‏دانست.
نقل است که چون به بغداد آمد، خلیفه را گفتند که زاهد خراسان آمده است. او را خواست و چون حاتم از در درآمد، خلیفه را گفت: اى زاهد!
خلیفه گفت: من، زاهد نیستم که همه دنیا، زیر فرمان من است. زاهد تویى که به اندک قناعت مى‏کنى و چیزى از دنیا براى خود اندوخته نمی کنی.
حاتم گفت: نه؛ زاهد تویى که به کمترین چیز و بى‏ارزش‏ترین متاع که دنیا باشد، قناعت کرده‏اى. مگر قرآن نفرموده است که متاع دنیا اندک است (سوره نساء/77،« قُل مَتاعُ الدُّنیا قَلیلٌ») و تو بیش از این "اندک" براى خود گرد نیاورده‏اى. نصیب من از نعمت‏هاى خدا، بسى بیش از آن است که تو دارى؛ پس زاهد تویى!(گزیده تذکرة الاولیاء، محمد استعلامى، صص 202-201)

[مهدی]

شکستن غرور و مقامات دنیایی


اوّلین نظامى که نماینده امام شد، تیمسار شهید نامجو بود، او اعتقاد داشت که حزب اللهى خسته نمى شود، وتا یک هفته قبل از شهادتش در منزل اجاره اى زندگى مى کرد. هنگام اخذ درجه بالاتر گفته بود: من با همین درجه اى که دارم مى توانم کار کنم و درجه را قبول نکرد.
ملا هادی سبزواری در مبارزه با نفس از بزرگترین جهادگران دوره اسلامى است، آقاى اسرارى مى فرمودند: چون واجب الحج شد فرزند چهار ساله خود ملا محمد را نزد اقوام گذاشت و با همسر خود عازم حج شد.

در بازگشت از سفر حج همسر مهربانش از دنیا مى رود، حاجى به تنهائى از راه آب به بندرعباس مى آید و از آنجا وارد شهر کرمان مى شود.

از آنجا که لباس و عمامه اش همانند دهاتیهاى سبزوار بود، کسى آن چراغ فروزان را باور نمى کرد از رجال شایسته علمى و از اولیاءِ خداست. با وضعى که داشت وارد مدرسه معصومیه کرمان شد و از خادم آنجا درخواست حجره اى کرد که چند شبى را در آنجا بماند سپس به سبزوار حرکت کند .خادم عرضه داشت واقف این مدرسه، حجره ها را وقف بر طالبان علم نموده، و ماندن کاسب یا فرد معمولى در این مدرسه جایز نیست، مگر اینکه شما با من عهد کنى چند روزى که در اینجا هستى در امور نظافت مدرسه و طلاب به من کمک دهى!!

[مهدی]

حاجى جواب مثبت مى دهد و براى تادیب نفس به کمک خادم جهت امور طلاب و نظافت مدرسه اقدام مى کند. حاجى در آن مدرسه قصد مى کند تا ریشه کن شدن هواى نفس به کار خادمى ادامه دهد، از این جهت عزم بر ماندن مى نماید.مدّتى که مى گذرد خادم از او مى پرسد عیال دارى مى گوید نه، مى پرسد اگر وسیله ازدواج برایت فراهم باشد ازدواج مى کنى، حاجى پاسخ مثبت مى دهد، خادم مدرسه مى گوید دخترى دارم اگر میل داشته باشى با او ازدواج کن، حاجى بدون چون و چرا با دختر خادم ازدواج مى کند، خدمت حاجى در آن مدرسه نزدیک به سه سال طول مى کشد! در آن زمان عالم و پیشواى روحانى کرمان آقا سید جواد امام جمعه شیرازى بود.

این امام جمعه از دانشمندان و علماى جامع علوم عقلى و نقلى عصر خود به شمار مى رفت، که علاوه بر مقامات علمى و واجدیت مراتب معقول و منقول پیشوائى وارسته و روشن ضمیر و دانشمندى متقى و صاحب ورع بود.یک روز حاج سید جواد مشغول گفتن منظومه حکمت حاجى براى شاگردان بود، در حالى که حاجى در کار نظافت و جاروکشى مدرسه بود سید در حال درس به نکته اى مهم از مسائل عالى حکمت رسید، آنچنان که باید مسئله بیان نشد، پس از اتمام درس در حالى که سید به طرف منزل مى رفت حاجى در طریق منزل با بیانى وافى نکته را شرح داد، سید ابتدا اعتنائى نکرد ولى وقتى به منزل رفت و در آن نکته غور کرد، بیان حاجى را بهترین بیان دید خادم منزل را دنبال کمک خادم مدرسه فرستاد، ولى حاجى از ترس شناخته شدن با همسر کرمانیه از خادم مدرسه که پدرزنش بود خداحافظى کرده و رفته بود، پس از چند سال دو طلبه کرمانى براى تکمیل تحصیل حکمت به سبزوار آمدند، چون وارد مدرسه شدند و حکیم سبزوارى را در محل درس حکمت دیدند بهت زده شدند که آه آن فریدى که سه سال در مدرسه به عنوان شاگرد خادم خدمت مى کرد این مرد بود، حاجى از تغییر چهره آن دو قضیه را یافت، آنان را خواست و وضع خود را در کرمان به عنوان امانت و سر اعلام کرد و راضى نشد آن دو نفر طلبه داستان کرمان را بازگو کنند!!

ادامه دارد...