عقل و عاقل در قرآن و حديث

[گل مريم]

besmellah8

عقل و عاقل در قرآن و حديث

نصرت الله جمالى




عاقل كيست؟



در باره‏ ى انسانِ خردمند به اشاره نكاتى را قبلاً ذكر كرديم ولى هدف مارا در شناخت بهتر برآورده نمى ‏كند؛ آن‏چه هم اين‏جا مى ‏آوريم، جامع نخواهد بود فقط در حدّ هوشيار كردن است و الاّ بايد آن حديثِ بلندِ امام موسى بن جعفر عليهماالسلام را مى‏ آورديم كه در باره ‏ى «عقل» و «جهل» و نيروى آن‏ها بحث مفصّلى را مطرح فرموده و به هشام سفارش مى ‏فرمايد:
«عقل و جهل را با لشكر هر كدام بشناس تا از هدايت شدگان باشى»(1).

قابل توجه است همين حديث از سماعة‏بن مهران با تغييراتى در «كافى» كتاب عقل و جهل از امام صادق عليه‏السلام نقل شده و لازم است با مطالعه‏ ى اين حديث به عوامل عقل و جهل آگاه شويم؛ همه روزه از لشكر عقل و جهل سان ببينيم تا بلكه با مقايسه‏ ى آن‏ها با رفتار خود، متوجّه شويم، از كدام‏يك از نيروهاى عقل يا جهل، بيشتر استفاده مى‏ كنيم و سعى و تلاش كنيم خود را به طرف عاقلان سوق دهيم. اين حركت مستلزم مراقبت همه جانبه است، كه انسان هر لحظه به آن توجه داشته باشد در معرض انحراف از طرف رقباى عقل است نه اين‏كه با خيال راحت دست به هركارى بزند و آسوده خاطر باشد كه عاقلانه، و خير صلاحش همان است كه انجام مى ‏دهد.

هر كسى با نظر خود، راجع به عاقل سخن مى‏ گويد، شايد افرادى باشند كه از ديدِ ما افرادى ساده ‏لوحند ولى از منظرِ ديگرى عاقلترين افراد به حساب آيند يا افرادى از ديد ما با تدبير و عاقلند ولى از نظر ديگران، آنان ناآگاه و بى‏ تدبير باشند. اين نكته را از اين جهت آورديم، كه بگوييم غرض ما اين نيست انسان عاقل را از ديدگاه خود بسنجيم بلكه مى‏ خواهيم فقط از ديدگاه معصومان عليهم‏السلام مورد بررسى قرار دهيم تا در اصلاح خويش كوشيده و كاستى‏ ها را برطرف كنيم كه بتوانيم جامعه ‏اى در خورِ عقل بسازيم.




1 ـ تحف‏ العقول با ترجمه و تصحيح على ‏اكبر غفارى، ص 422.

[گل مريم]

عاقل اين‏گونه است:



* روى مرز خود حركت مى ‏كند


هركس داراى حد و حدودى است بايد دقت نمايد پايش را از گليم خودش درازتر نكند. منظور، آن است كه در چه حوزه‏ هايى تا كجا مى ‏توانيم پيش رويم و مرز ما در آنها تا كجاست؟

امام على عليه ‏السلام مى‏ فرمايد:

لا عقلَ لِمَن يَتَجاوَزُ حَدَّهُ و قَدرَه:
كسى كه از حد و اندازه ‏اش خارج شود عاقل نيست.(1)

و باز مى‏فرمايد:

ما عَقَلَ مَن عَدا طَورَه:
آن كه از مرزش تجاوز كرد خردمند نيست.(2)


1 ـ تحف‏ العقول با ترجمه و تصحيح على‏ اكبر غفارى، ص 422.
2 ـ غررالحكم، ص 841.

[گل مريم]

* عادلانه رفتار مى‏ كند



رفتار عادلانه همان روى مرز خود حركت كردن است ولى چون از اهميت ويژه‏ اى برخوردار است، جدا مطرح كرديم تا تأكيدى بر نكته‏ ى فوق باشد.

حركت عادلانه يعنى با دشمن هم، عدل و داد داشتن. نه اين كه چون دشمن است، مى توان هر گونه با او رفتار كرد. اگر اين خصلت را در خود پرورش دهيم، عقل را ميزان حركات و سكنات خود قرار داده‏ ايم و كارى بس دشوار است.
خوشا به سعادت كسانى كه اين گونه‏ اند.

امام على عليه‏ السلام مى‏ فرمايد:

مِن عَلاماتِ العَقلِ، اَلعَمَلُ بِسُنَّةِ العَدل(1):
از نشانه‏ هاى عقل، عدالت پيشگى است.




1 ـ تحف ‏العقول با ترجمه و تصحيح على‏ اكبر غفارى، ص 422.

[گل مريم]

* طبيب‏ وار رفتار مى‏ كند


انسان عاقل بايد با ناآگاهان مانند يك طبيب كه مريض را ملاقات مى ‏كند، برخورد نمايد، طبيب يا پزشك هنگام معاينه با اهانت و تحقير به مداوا نمى‏ پردازد. اگر مى‏ خواهد عمل جرّاحى هم داشته باشد، با پتك بر سر مريض نمى‏ كوبد. بلكه بيهوش مى‏ نمايد، سپس عمل مى‏ كند و علاوه بر آن پزشك هميشه مريض را به بهبودى اميدوار مى ‏نمايد تا با تلقين هم بتواند در بيمار خود تأثيرگذارد.


امام على عليه ‏السلام مى‏ فرمايد:

يَنبَغي لِلعاقلِ أنْ يُخاطِبَ الجاهِلَ مُخاطَبَةَ الطَّبيبِ المريضَ(2):
عاقل بايد با جاهل رفتار پزشك را داشته باشد.


2 ـ غررالحكم، ص 841.

[گل مريم]

* قول و فعلش يكى‏ است


انسان عاقل سخنى را برزبان جارى نمى‏ سازد كه خود به آن عمل نمى‏ كند؛

گفتار و كردارش با هم سازگار است.

امام على عليه‏ السلام مى‏ فرمايد:

العاقِلُ مَن صَدَّقَت اَقوالَهُ اَفعالُهُ(1):
عاقل كسى است كه كردارش، گفتارش را تصديق كند.



1 ـ تحف ‏العقول با ترجمه و تصحيح على ‏اكبر غفارى، ص 422.